ნარკოტიკული ანალგეტიკები

პარაგრაფი ლალი დათეშიძის წიგნიდან  ,,კერძო ფარმაკოლოგია და კლინიკური ფარმაცია”

ნარკოტიკული ანალგეტიკებისათვის დამახასიათებელია შემდეგი ძირითადი თავისებურებანი: 1. ძლიერი ანალგეზიური აქტივობა, რაც უზრუნველყოფს მედიცინის სხვადასხვა დარგებში მათ, როგორც მაღალეფექტურ ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებების გამოყენებას. განსაკუთრებით ტრავმებისა (ოპერაციული ჩარევები, ჭრილობები და სხვ.) და გამოხატული ტკივილის სინდრომით მიმდინარე დაავადებებისას (ავთვისებიანი წარმონაქმნები, მიოკარდიუმის ინფარქტი და სხვ.). 2. განსაკუთრებული გავლენა ადამიანის ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე, რაც გამოიხატება ეიფორიის განვითარებითა და ფსიქიური და ფიზიკური დამოკიდებულების (ნარკომანიის) ჩამოყალიბებით მათი განმეორებითი გამოყენების დროს; აღნიშნული მოვლენა ზღუდავს ამ პრეპარატების ხანგრძლივად გამოყენებას. 3. ანალგეტიკური პრეპარატების მიღების შეწყვეტის შედეგად ავადმყოფური მდგომარეობის (აბსტინენციური სინდრომის) ჩამოყალიბება იმ პირებში, რომელთაც განუვითარდათ ფიზიკური დამოკიდებულების სინდრომი. 4. მწვავე ტოქსიური მოვლენები (სუნთქვის დათრგუნვა, გულის მოქმედების დარღვევა და სხვ.) და სპეციფიური ანტაგონისტებით ანალგეტიკური ეფექტის მოხსნა. (იხ. ნალოქსონი).

ნარკოტიკული ანალგეტიკების განმეორებითი გამოყენებისას ვითარდება მიჩვევა (ტოლერანტობა), ანუ, ზემოქმედების შესუსტება. ამ დროს ანალგეზიური ეფექტის მისაღებად საჭირო ხდება პრეპარატის სულ უფრო მაღალი დოზები. ნერკოტიკული ანალგეტიკების მოქმედება არ შემოიფარგლება ტკივილგამაყუჩებელი ეფექტით. ამა თუ ამ ხარისხით, ისინი ახდენენ ძილისმომგვრელ ზემოქმედებას, თრგუნავენ სუნთქვისა და ხველების რეფლექსებს, ზრდიან ნაწლავისა და შარდის ბუშტის ტონუსს, შესაძლებელია გამოიწვიონ გულისრევა, ღებინება, ყაბზობა და სხვა გვერდითი მოვლენები. გამოხატული. ნარკოგენული პოტენციალისა (დამოკიდებულების სინდრომის ჩამოყალიბების უნარი), და ცნს-ისა და ორგანიზმის სხვა სისტემებში არსებითი ცვლილებების გამოწვევის უნარის გამო, ყველა ნარკოტიკული ანალგეტიკი ექვემდებარება განსაკუთრებული წესებით შენახვას, დანიშნულებასა და აფთიაქიდან გაცემას. ანალგეტიკური მოქმედებისა და გვერდითი ეფექტების გამოხატულების მიხედვით ამ ჯგუფის სხვადასხვა პრეპარატები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, რაც დაკავშირებულია მათი ქიმიური სტრუქტურის თავისებურებებსა და ფიზიკურ-ქიმიურ თვისებებთან, და შესაბამისად, იმ რეცეპტორებზე ურთიერთზემოქმედებასთნ, რომლებიც მონაწილეობენ მათი ფარმაკოლოგიური ეფექტის განხორციელებაში. უკანასკნელ წლებში, ადრე გამოყენებული ნარკოტიული ანალგეტიკების ნაწილი, რომელთაც გააჩნიათ გამოხატული ნარკოგენული პოტენციალი (ტეკოდინი, ჰიდროკოდონის ფოსფატი, ფენადონი, ზოგიერთი მზა სამკურნალო საშუალება, რომლებიც შეიცავენ კოდეინს ან ოპიუმს), ამოღებული იქნა სამკურნალო საშუალებების ნომენკლატურიდან. ამასთან შეიქმნა ახალი მაღალეფექტური სინთეზური ნარკოტიკული ანალგეტიკები. მიღების წყაროსა და ქიმიური აგებულების მიხედვით ნარკოტიკული ანალგეტიკები იყოფიან 3 გჯუფად: 1. ბუნებრივი ალკალოიდები – მორფინი და კოდეინი, რომელთაც შეიცავს ძილისმომგვრელი ყაყაჩო; 2. ნახევრადსინთეზური შენაერთები, მიღებული მორფინის მოლეკულის ქიმიური სახეცვლილებით (ეთილმორფინი და სხვ.); 3. ნაერთები, წარმოქმნილი სრული ქიმიური სინთეზით (პრომედოლი, ფენტალინი, პენტაზოცინი, ნალბუფინი, ბუტორფანოლი, ტრამადოლი და სხვ.). სინთეზური პრეპარატების უმრავლესობა მიღებულია მორფინის მოლეკულის მოდიფიკაციის პრინციპით, მისი სრტუქტურული ელემენტების შენარჩუნებითა და გამარტივებით. ამ გზით მიღებულია პრეპარატთა ჯგუფი, რომლებიც განსხვავდებიან ტკივილგამაყუჩებელი ეფექტის ძალითა და ხანგრძლივობით, მიჩვევის, მიდრეკილებისა და სხვა გვერდითი მოვლენების განვითარების სისწრაფითა და ხარისხით, ნაწლავის მოტორიკის შეზღუდვით და ანტიდიარეული მოქმედების (იხ. ლოპერამიდი) უნარით, ხველის საწინააღმდეგო ეფექტითა და სხვ. ზოგიერთი პრაპარატი ახდენს სპაზმოლიზურ ზემოქმედებას გლუვკუნთოვან მუსკულატურაზე (იხ. პრომედოლი). მორფინის მოლეკულის ქიმიური მოდიფიკაციის გზით მიღებულია აგრეთვე ნაერთები, რომლებიც წარმოადგენენ მის ფარმაკოლოგიურ ანტაგონისტებს (იხ. ნალოქსონი). ნარკოტიკული ანალგეტიკების მოქმედების მექანიზმი არასრულადაა შესწავლილი. ნეიროფიზიოლოგიური გამოკვლევები ადასტურებენ ნარკოტიკული ანალგეტიკების მიერ ტკივილის მგრძნობელობის თალამური ცენტრების დათრგუნვასა და თავის ტვინის ქერქში ტკივილის იმპულსების გადაცემის ბლოკირებას. როგორც სჩანს, მოცემული ჯგუფის ანალგეტიკების მოქმედების ფიზიოლოგიურ მექანიზმში სწორედ ეს ეფექტია წამყვანი. ნეიროქიმიურ ასპექტში განსაკუთრებული როლი ენიჭება ტვინისა და პერიფიულ ორგანოთა ნეიორომედიატორულ პროცესებზე ამ ნივთიერებათა ზემოქმედების შესწავლას. არსებობს მონაცემები აცეტილქოლინის ჰიდროლიზსა და ნერვული დაბოლოებებიდან მის გამოყოფაზე მორფინის დამთრგუნველ მოქმედების შესახებ. დადგენილია, რომ მორფინი ააქტიურებს სეროტონინის ბიოსინთეზს. ამასთან რეზერპინი, რომელიც, ამცირებს ტვინში სეროტონინის შემცველობას, ასუსტებს მორფინისა და მისი ანალოგების ანალგეტიკურ მოქმედებას. მთლიანობაში არ არსებობს საკმარისი ცნობები ამ ნეირომედიატორის როლზე ნარკოტკიული ანალგეტიკების მოქმედების მექნიზმში. ურთიერთგამომრიცხავია აგრეთვე მონაცემები ადრენერგული პროცესებისა და გაემ – სისტემის როლებზე. სხვადასხვა ოპიატებისა და მათი მსგავსი ნივთიერებების გავლენით გაემ-სისტემაში გადახრები არაერთგვაროვანია. ოპიატების მოქმედების მექანიზმის გასაგებად განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება უკანასკნელ წლებში მიღებულ ცნობებს ტვინსა და სხვა ორგანოებში სპეციფიური რეცეპტორების არსებობის შესახებ. ენდოგენურ ლიგანდებს, ანუ ამ რეცეპტორებთან დაკავშირებულ სპეციფიურ, ორგანიზმში წარმოშობილ ფიზიოლოგიურად აქტიურ ნაერთებს, წარმოადგენენ ნეიროპეპტიდები – ენკეფალინები და ენდორფინები. ენკეფალინები – არიან პენტაპეპტიდები, რომლებიც შეიცავენ ამინომჟავას ხუთ ნაშთს. ე. წ. – ენკეფალინს (მეთიონინი – ენკეფალინი) აქვს შემდეგი აგებულება: H – თიროზილი – გლიცინი – ფენილალანინი – მეთიონილი – OH. ენდორფინებს აქვთ რამდენადმე რთული აგებულება. ასე მაგალითად, ≈ – ენდორფინი (ერთ-ერთი ყველაზე მეტად აქტიური ენდორფინი), შედგება 31 ამინომჟავისაგან. ენკეფალინები და ენდორფინები ოპიატურ რეცეპტორებთან კავშირისას ახდენენ ანალგეტიკურ ზემოქმედებას, და მათი ეფექტი ბლოკირდება ოპიატების სპეციფიური ანტაგონისტებით. მორფინის ამ რეცეპტორებთან დაკავშირება უზრუნველყოფილია იმით, რომ მისი მოლეკულის გარკვეულ ნაწილს აქვს სტრუქტურული და კონფორმაციული მსგავსება ენკეფალინებისა და ენდორფინების (თიროზინის ნაშთით) მოლეკულათა ნაწილზე. ამგვარად, ეგზოგენური ანალგეტიკი მორფინი (ისევე როგორც სტრუქტურით მასთან ახლოს მდგომი ოპიატები და ოპიოიდები) ორგანიზმში შეყვანისას ურთიერთზემოქმედებს იმავე რეცეპტორებზე, რომლებიც განკუთვნილნი არიან ენდოგენური ანალგეტიკური ნაერთების – ენკეფალინებთან და ენდორფინებთნ დასაკავშირებლად. გამორიცხული არაა, რომ ეგზოგენური ანალგეტიკების მოქმედება დაკავშირებულია ასევე ენდოგენური ნეიროპეპტიდების (ენკეფალინები და სხვ.) სტაბილიზაციასთან, ენკეფალინების დამშლელი ფერმენტების – ენკეფალინაზების ინაქტივაციასთან. დღეისათვის დადგენილია, რომ ოპიატური რეცეპტორებისათვის ენდოგენურ ლიგანდებს წარმოადგენენ არა მარტო ენკეფალინები და ენდორფინები, ასევე სხვა პეპტიდებიც (დინორფინები და სხვ.). დადასტურებულია ასევე, რომ ოპიატური რეცეპტორები არსებობენ სხვადასხვა სახის სუბპოპულაციებად: 1-(მიუ), 2-(კაპა), 3-(დელტა), 4-(სიგმა), 5-(ეფსილონი), – რომელთაც აქვთ სხვადასხვა ფუნქციონალური მნიშვნელობა. ვარაუდობენ, რომ ამ რეცეპტორების მეშვეობით ხდება სუპრასპინალური ანალგეზია, ეიფორია, სუნთქვის დათრგუნვა და ფიზიკური დამოკიდებულება, მიოზი, სედაციურ ეფექტი და ა. შ. სხვადასხვა ენდოგენური პეპტიდებსა და ნარკოტიკული ანალგეტიკებს შეუძლიათ დაუკავშირდნენ უპირატესად ამა თუ იმ რეცეპტორთა ქვეჯგუფებს, რამაც შესაძლებელია განსაზღვროს მათი ფარმაკოლოგიური მოქმედების თავისებურება.
ოპიატურ რეცეპტორებთან ურთიერთქმედების ხასიათის მიხედვით ოპიოდური პრეპარატები იყოფა:
1. აგონისტებად (ახდენენ ყველა ტიპის რეცეპტორების აქტივირებას) – მორფინი, ტრიმეპერიდინი, ტრამადოლი, ფენტანილი და სხვა;
2. ნაწილობრივ აგონისტებად (ააქტიურებენ უპირატესად მიუ-რეცეპტორებს) – ბუპრენორფინი;
3. აგონისტ-ანტაგონისტებად (ააქტიურებენ კაპა- და სიგმა- და აბლოკირებენ მიუ- და დელტა-ოპიატურ რეცეპტორებს) – პენტაზოცინი, ნალორფინი (ახდენს უპირატესად მიუ-ოპიატური რეცეპტორების ბლოკირებას და როგორც ანალგეტიკი არ გამოიყენება);
4. ანტაგონისტებად (ახდენენ ყველა ტიპის ოპიატური რეცეპტორების ბლოკირებას) – ნალოქსონი, ნალტრექსონი.

ნარკოტიკული ანალგეტიკების მოქმედება პერიფერიულ ორგანოებზე (ნაწლავები და სხვ.) ასევე დაკავშირებულია მათში ლოკალიზებული ოპიატურ რეცეპტორებთან ურთიერთზემოქმედებაზე. გამოხატული ადგილობრივი საანესთზიო მოქმედება ოპიატების უმრავლესობას არ აღენიშნება. ამავე დროს, უკანასკნელ წლებში აღმოჩენილ იქნა, რომ ისინი ეპიდურალური და სუბარაქნოიდალური შეყვანისას იწვევენ ძლიერ ზოგად გაუმტკივარებას. მათი ეს ეფექტი დაკავშირებულია უშუალო ზემოქმედებით ზურგის ტვინის ნეირონულ სისტემაზე, რომელიც მონაწილეობს ტკივილის იმპულსთა ნაკადის ფორმირებაზე. ოპიატების შეყვანის ეს მეთოდი სულ უფრო ფართოდ გამოიყენება მძიმე, მწვავე და ქრონიკული ტკივილის კუპირებისათვის.


პოსტი წარმოადგენს, ლალი დათეშიძისა და არჩილ შენგელიას სამედიცინო ენციკლოპედიის ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია.

  • გაფრთხილება
  • წყაროები: 1. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით. 2. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა.  ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქციით.

.