პარაგრაფი ლალი დათეშიძის წიგნიდან ,,კერძო ფარმაკოლოგია და კლინიკური ფარმაცია”
ანდროგენები, ანტიანდროგენები
მამაკაცის სასქესო ჯირკვლების ძირითად ჰორმონი ანდროგენი წარმოადგენს ტესტოსტერონს. თანამედროვე მონაცემებით სისხლში ცირკულირებადი ტესტოსტერონი სამიზნე უჯრედებში 5-ალფა-რედუქტაზას გავლენით გარდაიქმნება 5-ალფა-დიჰიდროსტერონში, რომელიც უკავშირდება ანდროგენების რეცეპტორებს და აღწევს უჯრედების ბირთვში. ზოგიერთ ქსოვილში შესაძლებელია თვით ტესტოსტერონის დაკავშირება რეცეპტორებთან.
სამედიცინო პრაქტიკაში ტესტოსტერონი პროპიონატის სახით გამიუყენება, რომელსაც ღებულობენ სინთეზური გზით. ტესტოსტერონის პროპიონატს აქვს ბუნებრივი ჰორმონის ბიოლოგიური და სამკურნალო თვისებები, მაგრამ იგი უფრო ნელა შეიწოვება და ორგანიზმში უფრო მდგრადია. სპეციფიკური ანდროგენური მოქმედების გარდა ამ ჯგუფის პრეპარატები ხასიათდებიან სხვა თვისებებითაც, კერძოდ, მოქმედებენ აზოტისა და ფოსფორის ცვლაზე. ისინი ხასიათდებიან ანაბოლური აქტივობით, მაგრამ ამ პრეპარატების ფართო გამოყენებას ანაბოლური საშუალებების სახით ეწინააღმდეგება მათი ანდროგენური ეფექტები. ანდროგენებს უნიშნავენ მამაკაცებს, ძირითადად სქესობრივი განუვითარებლობის, სასქესო სისტემაში ფუნქციური დარღვევების დროს, კლიმაქტერული სინდრომის, აკრომეგალიის დროს. ანდროგენების შეყვანა ქალებში იწვევს ჰიპოფიზის გონადოტროპული ფუნქციის დამუხრუჭებას, ფოლიკულური აპარატისა და საკვერცხეების ფუნქციის დათრგუნვას, ენდომეტრიუმის ატროფიას, ლაქტაციის ჩახშობას. ხანდახან ანდროგენებს უნიშნავენ ქალებს კლიმაქტერული სისხლძარღვოვანი და ნერვული დარღვევების დროს იმ შემთხვევებში, როცა არ შეიძლება ესტროგენური პრეპარატების დანიშვნა, საშვილოსნოდან დისფუნქციონალური სისხლდენის, ასევე, სასქესო ორგანოების და სარძევე ჯირკვლების სიმსივნეების დროს. ანტიანდროგენები (ბიკალუტამიდი, ნილუტამიდი, ფლუტამიდი და სხვა) გამოიყენება ძირითადად ონკოლოგიურ პრაქტიკაში.
ანაბოლური საშუალებები
ანაბოლიზმი არის ცვლის პროდუქტების (ცილების, ცხიმების, ნახშირწყლების) ბიოსინთეზი. იგი კატაბოლიზმის საპირისპიროა, რომელიც მეტაბოლიზმის მეორე შემადგენელია, და ნიშნავს იგივე პროდუქტების დაშლას (დეგრადაციას). ორივე პროცესი ორგანიზმში რეალიზდება (უმრავლეს შემთხვევაში).ფერმენტული გზით .
ანაბოლურ მოქმედებას ახდენენ ზოგიერთი სტეროიდული და არასტეროიდული ნაერთები. სტეროიდული ნივთიერებებიდან ანაბოლური აქტივობით ხასიათდებიან მამაკაცის სქესობრივი ჰორმონების – ანდროგენების პრეპარატები. მაგრამ მათ ანაბოლურ სამკურნალო საშუალებებად გამოყენებას ხელს უშლის ანდროგენური თვისებები. ამის გათვალისწინებით სინთეზირებულ იქნა ნაერთები, რომლებიც სტრუქტურით მსგავსია ანდროგენებისა (სტეროიდები), მაგრამ აქვთ უპირატესი ანაბოლური აქტივობა. მათ მიიღეს ანაბოლური სტეროიდების დასახელება. ამ ჯგუფის ნივთიერებათა ყველაზე დამახასიათებელ თვისებას წარმოადგენს მოახდინოს ორგანიზმში ცილის სინთეზის სტიმულირებისა და აზოტის გამოყოფის შემცირების (დადებითი აზოტოვანი ბალანსი) უნარი. მცირდება აგრეთვე ცილების სინთეზისათვის აუცილებელი კალიუმის, გოგირდისა და ფოსფორის გამოყოფა. კლინიკურად სტეროიდული ანაბოლური საშუალებების მოქმედება აღინიშნება მადის მომატებით, შრომისუნარიანობის, ავადმყოფთა საერთო მდგომარეობის გაუმჯობესებით, სხეულის მასის ზრდით. ამ ჯგუფის პრეპარატები ხელს უწყობენ ძვლების კალციფიკაციის დაჩქარებას (ოსტეოპოროზის დროს). გამოხატული ეფექტის მისაღებად ანაბოლურ პრეპარატებთან ერთად ავადმყოფებმა საკვებით უნდა მიიღონ ცილების, ცხიმების, ნახშირწყლების, ვიტამინების და მინერალური ნივთიერებების ადექვატური რაოდენობა. სტეროდული ანაბოლური საშუალებების ჯგუფის სხვადასხვა პრეპარატები ავლენენ სხვადასხვა ძალისა და ხანგრძლივობის ანაბოლურ ეფექტებს და განსხვავდებიან ასევე თანმხლები ანდროგენური აქტივობით.
ესტროგენები, გესტაგენები, მათი ჰომოლოგები და ანტაგონისტები
ბუნებრივ ფოლიკულურ ჰორმონებს წარმოადგენენ საკვერცხეებით გამომუშავებული ესტრადიოლი, ესტრონი და ესტრიოლი. ამ ჰორმონებს უწოდებენ ესტროგენებს. ამ ჰორმონების სახელწოდებები იმასთანაა დაკავშირებული, რომ ისინი ცხოველთა კასტრირებულ მდედრებში იწვევენ მძუვნობას – ესტრუსს. ყვითელი სხეულის ჰორმონთან ერთად ფოლიკულური ჰორმონები მონაწილეობენ მენსტრუალური ციკლის და შვილოსნობის ფუნქციის რეგულირებაში. ფეხმძიმობის დროს ფოლიკულური ჰორმონების გამომუშავება მნიშვნელოვნად იზრდება და მათი დიდი რაოდენობა გამოიყოფა შარდთან ერთად. თანამედროვე მონაცემებით შესაბამის ორგანოებში (ორგანო-სამიზნეები) ესტროგენებისთვის არსებობს სპეციალიზირებული რეცეპტორები, რომლებთან ურთიერთქმედებითაც ხდება მათი ეფექტების რეალიზაცია.
ორგანიზმში ესტროგენული პრეპარატების (ბუნებრივი და სინთეზური წარმოშობის) შეყვანა იწვევს სპეციფიკურ ესტროგენულ მოქმედებას: ენდომეტრიუმის პროლიფერაციას, საშვილოსნოს და მეორადი ქალური სასქესო ნიშნების ფორმულირების სტიმულირებას, განსაკუთრებით მათი განუვითარებლობის დროს, კლიმაქტერულ პერიოდში ან გინეკოლოგიური ოპერაციების (ოვარიოექტომია) შემდეგ ქალის ორგანიზმში სასქესო ჯირკვლების უკმარობის ნიადაგზე განვითარებული ზოგადი დარღვევების კორექტირება (ოსტეოპოროზი, ათეროსკლეროზი, შარდ-სასქესო სისტემის კანისა და ლორწოვანის ატროფია). ესტროგენები მონაწილეობენ ძვლოვანი ქსოვილის წარმოქმნაში და სიმტკიცის შენარჩუნებაში, აქვეითებენ მის რეზორბციას, ნორმაში მოჰყავთ ბალანსი ოსტეობლასტებსა და ოსტეოკლასტებს შორის (ერთნიც და მეორენიც შეიცავენ ესტროგენების რეცეპტორებს). ამიტომ ორგანიზმში ესტროგენების გამომუშავების დარღვევას (მენოპაუზაში, ოვარიოექტომიის დროს და სხვა) მოსდევს ძვლოვანი ქსოვილის რეზორბციის გაძლიერება, ოსტეოპოროზის განვითარება და ძვლების მსხვრევადობის განვითარება. ესტროგენულ პრეპარატებს იყენებენ საკვერცხეების არასაკმარის ფუნქციასთან დაკავშირებული პათოლოგიური მდგომარეობების დროს: პირველადი და მეორადი ამენორეის, მეორადი სქესობრივი უკმარობის, სასქესო აპარატის ჰიპოპლაზიის და მეორეული სასქესო ნიშნების განუვითარებლობის, კლიმაქტერული ან პოსტკასტრაციული დარღვევების, მენოპაუზის პერიოდში ოსტეოპოროზის პროფილაქტიკისა და მკურნალობისათვის, უშვილობის, სუსტი სამშობიარო მოქმედების, ფეხმძიმობის პერიოდის გადაცილების და სხვა შემთხვევებში. ხანდახან მათ ნიშნავენ აგრეთვე კლიმაქსის პერიოდში ქალებში განვითარებული ჰიპერტონული დაავადების და პერიფერიული სისხლძარღვების სპაზმების დროს.
ესტროგენები ახდენენ ჰიპოქოლესტერინემიკურ მოქმედებას, მაგრამ მათი გამოყენება კაცთა ათეროსკლეროზის მკურნალობისა და პროფილაქტიკისათვის რთულდება იმით, რომ ხანგრძლივი მიღებისას ჩნდება ფემინიზაციის მოვლენები. ვინაიდან ესტროგენები იწვევენ პროლიფერაციულ ცვლილებებს ენდომეტრიუმში, ამიტომ ინტაქტური საშვილოსნოს მქონე ქალებში ჰორმონალური ჩანაცვლებითი თერაპიის ჩატარებისას ჰიპერპლაზიის თავიდან ასაცილებლად აუცილებელია, მკურნალობის ყოველი ციკლის 10-12 დღის განმავლობაში პოსტმენოპაუზაში გესტაგენის დამატება (კლიმონორმი, დივინა და სხვა), ხოლო პოსტმენოპაუზაში უწყვეტად ყოველდღიურად ესტროგენისა და გესტაგენის კომბინაციის დანიშვნა. ესტროგენული პრეპარატების მიღება უნდა ხდებოდეს ექიმის დაკვირვების ქვეშ. ესტროგენული პრეპარატები უკუნაჩვენებია ქალებისთვის , რომლებასც აღენიშნებათ სასქესო ორგანოების, სარძევე ჯირკვლების და სხვა ორგანოების ავთვისებიანი და კეთილთვისებიანი ახალწარმონაქმნები (60 წლის ასაკამდე), მასტოპათიის, ენდომეტრიტის, საშვილოსნოდან სისხლდენისადმი მიდრეკილების, აგრეთვე კლიმაქტერული პერიოდის ჰიპერესტროგენულ ფაზაში. ესტროგენების ეფექტები სუსტდება ანტიესტროგენებით. ამ ჯგუფის პრეპარატები ჰიპოთალამუსში და საკვერცხეებში სპეციფიკურად უკავშირდებიან ესტროგენდამოკიდებულ რეცეპტორებს (ესტროგენების რეცეპტორებს). მცირე დოზებით ისინი აძლიერებენ ჰიპოფიზის გონადოტროპინების (პროლაქტინის, ფოლიკულომასტიმულირებელი და მალუტეინიზებელ ჰორმონების) სეკრეციას და ახდენენ ოვულაციის სტიმულირებას, ანუ ავლენენ ზომიერ ესტროგენურ მოქმედებას, რომელიც კლინიკურად ვლინდება მხოლოდ ენდოგენური ესტროგენების უკმარისობისას. მაგრამ ესტროგენების მაღალი დონის შემთხვევაში ეს პრეპარატები იწვევენ საპირისპირო ეფექტს. ამცირებენ ცირკულირებადი ესტროგენების დონეს, რომლებიც დიდი კონცენტრაციისას აფერხებენ გონადოტროპინების ინკრეციას, ისინი ხელს უწყობენ ამ უკანასკნელთა სეკრეციის გაზრდას. დიდი დოზით ანტიესტროგენები ამუხრუჭებენ გონადოტროპინების სეკრეციას. ისინი არ ხასიათდებიან გესტაგენური და ანდროგენური აქტივობით. გესტაგენები (საკვერცხეებით გამომუშავებული ჰორმონები) უკუკავშირის მექანიზმით აბლოკირებენ მალუტეინიზებელი და ფოლიკულომასტიმულირებელი ჰორმონების გამოთავისუფლების ჰიპოთალამური ფაქტორების სეკრეციას, ახშობენ ჰიპოფიზით გონადოტროპული ჰორმონების წარმოქმნას და ამუხრუჭებენ ოვულაციას. გესტაგენების გამოყენების ჩვენებებია საკვერცხეების ფუნქციის დარღვევა, რომელიც დაკავშირებულია ყვითელი სხეულის უკმარობასთან, საშვილოსნოდან დისფუნქციონალური სისხლდენები, მენსტრუალური ციკლის დარღვევები (ამენორეა, ოლიგომენორეა, ალგომენორეა) და სხვა. გესტაგენების და ესტროგენების საფუძველზე (აგრეთვე ანდროგენური და ანტიანდროგენური პრეპარატების საფუძველზე, ზოგიერთ შემთხვევაში სხვა ფარმაკოლოგიური ჯგუფების ნივთიერებათა დამატებით) შექმნილია მრავალი კომბინირებული სამკურნალო საშუალება, მათ შორის ანტიკლიმაქტერული და ონკოლოგიური დაავადებების სამკურნალო საშუალებები. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ძირითად მოქმედებასთან ერთად მათ შეიძლება გააჩნდეთ მათ შემადგენლობაში შემავალი კომპონენტებისათვის დამახასიათებელი გვერდითი ეფექტები. გესტაგენების, ესტროგენების ან მათი კომბინაციების შემცველი პრეპარატები გამოიყენება აგრეთვე როგორც პერორალური კონტრაცეპტივები. კონტრაცეპტივებად გესტაგენების გამოყენება ემყარება მათ უნარს, მოახდინონ ჰიპოთალამუსის რილიზინგ-ფაქტორების (მალუტეინიზებელი და ფოლიკულომასტიმულირებელი) გამოთავისუფლების ბლოკირება, ჰიპოფიზით გონადოტროპული ჰორმონების სეკრეციის დათრგუნვა და ოვულაციის დამუხრუჭება. გესტაგენებისა და ესტროგენების ერთდროული გამოყენებით კონტრაცეფციის საიმედოობა იზრდება. გონადოტროპულ ფუნქციაზე ზეგავლენასთან ერთად კონტრაცეფციულ ეფექტში გარკვეულ როლს ასრულებენ სხვა ფაქტორებიც (მაგალითად, საშოს არეს ქიმიზმის შეცვლა და საშვილოსნოს ყელის ლორწოს ან ენდომეტრიუმის სიბლანტის გაზრდა, რაც აფერხებს სპერმატოზოიდების მოძრაობას და კვერცხუჯრედის იმპლანტაციას. თანამედროვე პერორალური კონტრაცეპტივები იყოფა შემდეგ ჯგუფებად:
ა) მონოფაზური გესტაგენ-ესტროგენური პრეპარატები (ლოგესტი, ჟანინი, ოვიდონი, რიგევიდონი, მინიზისტონი და სხვა);
ბ) ორ- და სამფაზიანი გესტაგენ-ესტროგენური პრეპარატები (ანტეოვინი, ტრიზისტონი, ტრიკვილარი, ტრი-რეგოლი და სხვა);
გ) გესტაგენური პრეპარატები – მინი-პილი (მიკროლუტი).
გესტაგენ-ესტროგენული კონტრაცეპტივების გესტაგენური კომპონენტებია ლევონორგესტრელი, გესტოდენი, დიენოგესტი და სხვა სინთეზური გესტაგენები, რომლებიც აქტივობით აღემატებიან პროგესტერონს და რეცეპტორებთან მოქმედებენ წინასწარი მეტაბოლური გარდაქმნების გარეშე, ხოლო ესტროგენულ კომპონენტს წარმოადგენს ეთინილესტრადიოლი – მაღალეფექტური პერორალური ესტროგენური საშუალება.
მონოფაზურ პრეპარატებს ნიშნავენ აგრეთვე ენდომეტრიოზის, საშვილოსნოდან დისფუნქციონალური სისხლდენების, ამენორეის, წინამენსტრუალური, კლიმაქტერული სინდრომის და სხვა გინეკოლოგიური დაავადებების დროს. ანტიანდროგენური თვისებების არსებობამ ისეთ გესტაგენში, როგორიცაა ციპროტერონის აცეტატი, შესაძლებელი გახადა კომბინირებული ჰორმონალური პრეპარატის დიანე-35-ის შემუშავება, რომელიც ენიშნებათ ანდროგენდამოკიდებული დაავადებების (აკნე, ჰირსუტიზმი, სებორეა, ანდროგენური ალოპეცია) მქონე ქალებს, ასევე არასასურველი ფეხმძიმობისგან თავის დასაცავად. ორ- და სამფაზიანი პრეპარატები გამოდის აბების ნაკრების სახით, რომლებიც გესტაგენსა და ესტროგენს სხვადასხვა რაოდენობებით შეიძცავენ და მიიღება კალენდარულად, მენსტრუალური ციკლის ფიზიოლოგიური მიმდინარეობის შესაბამისად. სამფაზიან პრეპარატებს ჩვეულებისამებრ ნიშნავენ იმ შემთხვევაში, თუ მონოფაზური ჰორმონალური კონტრაცეპტივების გამოყენებისას აღინიშნება სისხლდენა. მინი-პილი შეიცავს კონტრაცეფციისათვის საჭირო გესტაგენის მინიმალურ რაოდენობას; მათ ნიშნავენ ძირითადად კომბინირებული გესტაგენ-ესტროგენური პრეპარატების გამოყენებისთვის უკუჩვენების შემთხვევაში. ჰორმონის კიდევ უფრო ნაკლები რაოდენობა ხვდება ორგანიზმში, თუ გამოყენებულ იქნება საშვილოსნოსშიდა ჰორმონგამომათავისუფლებელი სისტემა, რომლიდანაც უშუალოდ საშვილოსნოს ღრუში ყოველდღიურად გამოიყოფა 20 მგ ლევონორგესტრელი. თუ პერორალური კონტრაცეპტივების ეფექტი ვლინდება მათი მიღებისას გარკვეული დროის განმავლობაში და კონტრაცეფციის საიმედოობა დიდად არის დამოკიდებული მიღების სქემის სკრუპულოზურ დაცვაზე, გესტაგენის შემცველი საშვილოსნოსშიდა სისტემა (მირენა) კონტრაცეფციის ეფექტის გარანტიას იძლევა.
პოსტი წარმოადგენს, ლალი დათეშიძისა და არჩილ შენგელიას სამედიცინო ენციკლოპედიის ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია.
- გაფრთხილება
- წყაროები: 1. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით. 2. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა. ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქციით.