საკვერცხე – ორგანოთა პათოლოგიები, კვლევის მეთოდები (6)

სასქესო ჭიმის სტრომის სიმსივნეები. სასქესო ჭიმის სტრომის სიმსივნეები მიეკუთვნებიან ჰორმონომაპროდუცირებელი სიმსივნეების რიცხვს. ისინი იყოფიან ფემინიზირებულ (რომლებიც გამოიმუშავებენ ესტროგენებს) და ვირილურ (გამოიმუშავებენ ანდროგენებს) სიმსივნეებად.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების მოიცავენ გრანულოზურუჯრედოვან, თეკაუჯრედოვან (თეკომები) და შერეულ (გრანულოზურთეკაუჯრედოვან) სიმსივნეებს. გრანულოზური სიმსივნე ვითარდება საკვერცხეების ატრეზირებული ფოლიკულების გრანულოზური უჯრედებისგან. სიმსივნე, როგორც წესი, ცალმხრივია, მისი დიამეტრი მერყეობს 0,2–0,3 სმ–დან 20 სმ–მდე (ხშირად არ აღემატება 10 სმ). სიმსივნე დაფარულია გლუვი კაფსულით, გააჩნია რბილი კონსისტენცია, განაკვეთზე მასში შესაძლებელია კისტოზური ღრუების, არც თუ იშვიათად, ყვითლად შეფერილი სოლიდური სტრუქტურების (ლუთეინიზაცია), სისხლჩაქცევების კერების აღმოჩენა.
თეკაუჯრედოვანი სიმსივნე ვითარდება თეკა–უჯრედებისგან, არ აღწევს დიდ ზომებს (ჩვეულებრივ მისი დიამეტრი არ აღემატება 8 სმ–ს), გააჩნია მკვრივი კონსისტენცია, ხშირად იმეორებს საკვერცხის ფორმას. განაკვეთზე სიმსივნეში ვლინდება ინტენსიური, მოყვითალო ფერის სოლიდური სტრუქტურები.
გრანულოზურთეკაუჯრედოვანი სიმსივნეები შედგებიან გრანულოზური და თეკა–უჯრედებისგან.
საკვერცხის სამივე ტიპის ფემინიზირებული სიმსივნე უხშირესად ვლინდება პოსტმენოპაუზაში, იშვიათად სიცოცხლის პირველი 10 წლის განმავლობაში მენარხემდე. რეპროდუქციულ პერიოდში აღნიშნული სიმსივნეები იშვიათად ვითარდება. მრავალ ფემინიზირებულ სიმსივნიან ავადმყოფს აღენიშნება საშვილოსნოს მიომა, საკვერცხის ფოლიკულური კისტები და სხვადასხვა ჰიპერპლაზიური პროცესები ენდომეტრიუმში (ჯირკვლოვან–კისტოზური ჰიპერპლაზია, ატიპიური ჰიპერპლაზია, ადენოკარცინომა).
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების კლინიკური გამოვლინებები დამოკიდებულია ასაკზე, როდესაც ხდება მათი განვითარება. 10 წლამდე ასაკის გოგონებს აღენიშნებათ ნაადრევი სქესობრივი განვითარება: ზომაში მატულობს გარეგანი და შინაგანი სასქესო ორგანოები, სარძევე ჯირკვლები; ჩნდება თმიანობა ბოქვენზე; აღენიშნებათ მენსტრუაციის მსგავსი აციკლური გამონადენი. რეპროდუქციულ ასაკში მყოფ ქალებს აღენიშნებათ აციკლური (დისფუნქციონალურის მსგავსი) სისხლდენები საშვილოსნოდან. პოსტმენოპაუზაში, ენდომეტრიუმის ჰიპერპლაზური ცვლილებების გამო, აღინიშნება მენსტრუაციის მსგავსი გამონადენი, ჰიპერესტროგენიის გამო ვლინდება ”გაახალგაზრდავების” ნიშნები: მატულობს კანის ტურგორი, ხდება სარძევე ჯირკვლების გაუხეშება, ქრება გარეთა და შიგნითა სასქესო ორგანოების ატროფიული ცვლილებები, ჩნდება ლიბიდო.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნების უმეტესობას (75–80%) გააჩნია კეთილთვისებანი მიმდინარეობა, თუმცა გაავთვისებიანობის ჰისტოლოგიური ნიშნების არარსებობის დროსაც კი შეიძლება განვითარდეს მეტასტაზები მუცლის ღრუს ორგანოების სეროზულ გარსებზე, პარიესულ პერიტონეუმზე, ბადექონზე, აგრეთვე შესაძლებელია ადგილი ჰქონდეს სიმსივნის რეციდივს მისი მოცილებიდან 5–30 წლის შემდეგ.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების დადგენა 10 წლამდე გოგონებში და პოსმენოპაუზაში მყოფ ქალებში, დამახასიათებელი კლინიკური სიმპტომატიკის გამო, ძნელი არ არის. მისი დადასტურება ხდება გადიდებული საკვერცხის (4 სმ–ზე მეტი ულტრაბგერით სკანოგრამაზე) აღმოჩენით. დამხმარე დიაგნოსტიკური მნიშვნელობა ენიჭება სისხლში და შარდში ასაკობრივ ნორმასთან შედარებით ესტროგენების გაცილებით მაღალი შემცველობის გამოვლენას, რაც მიუთითებს აღნიშნული ჰორმონების ავტონომიურ სეკრეციაზე.
რეპროდუქციულ ასაკში აუცილებელია საკვერცხის ფემინიზირებული სიმსივნის დიფერენცირება იმ დაავადებებთან, რომლებსაც ახასიათებთ საშვილოსნოდან სისხლდენები, განსაკუთრებით აციკლური: დისფუნქციონალური სისხლდენები საშვილოსნოდან, საშვილოსნოს მიომა, გარეთა და შიგნითა ენდომეტრიოზი. საშვილოსნოდან დისფუნქციონალური სისხლდენების არსებობის შემთხვევაში საკვერცხეების ფემინიზირებულ სიმსივნეზე ეჭვის მიტანა შეიძლება, როდესაც ენდომეტრიუმში აღინიშნება მორეციდივე ჰიპერპლაზიური პროცესები, განსაკუთრებით ჰორმონული თერაპიის არაეფექტურობის შემთხვევაში. დიაგნოსტიკაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ულტრაბგერით გამოკვლევას, რომელიც საშუალებას იძლევა განისაზღვროს საკვერცხის სიდიდე და სტრუქტურა.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების მკურნალობა ოპერაციულია. გოგონებში და ახალგაზრდა ქალებში დასაშვებია მხოლოდ დაზიანებული საკვერცხის მოცილება, კლიმაქტერულ პერიოდში და პოსტმენოპაუზაში აუცილებელია პანჰისტერექტომია.
პროგნოზის შეფასება ხდება სიმსივნის ჰისტოლოგიური გამოკვლევის შემდეგ. ოპერაციიდან შორეულ პერიოდში რეციდივების და მეტასტაზების განვითარების შესაძლებლობის გათვალისწინებით, ავადმყოფები მთელი ცხოვრების განმავლობაში უნდა იმყოფებოდნენ გინეკოლოგ–ონკოლოგის მეთვალყურეობის ქვეშ.
საკვერცხეების ვირილიზირებული სიმსივნეები – ანდრობლასტომები – ვითარდებიან სერტოლის და/ან ლეიდიგის უჯრედებისგან. სერტოლის უჯრედიდან განვითარებული სიმსივნე კეთილთვისებიანია და შედგება მაღალდიფერენცირებული უჯრედებისგან. ანდროგენებთან ერთად ხდება ესტროგენების სეკრეციაც, რაც, ვირილიზაციის ფონზე, იწვევს არც თუ მკვეთრად გამოხატული ჰიპერპლაზიური პროცესების განვითარებას ენდომეტრიუმში. სიმსივნის დიამეტრი, ჩვეულებრივ, არ აღემატება 10 სმ, დაფარულია მკვრივი კაფსულით, განაკვეთზე გააჩნია წილაკოვანი, სოლიდური შენება, მოყვითალო შეფერილობა. სერტოლის და ლეიდიგის უჯრედებიდან განვითარებული სიმსივნე, როგორც წესი, არც თუ დიდი ზომისაა (არა უმეტეს 5–6 სმ დიამეტრი), გააჩნია რბილი კონსისტენცია, არ აქვს კაფსულა, განაკვეთზე მოგვაგონებს მოუმწიფებელ ან კრიპტორქულ სათესლეებს. სიმსივნეს, მისი დიფერენცირებიდან გამომდინარე, შეიძლება გააჩნდეს როგორც ავთვისებიანი, ასევე კეთილთვისებიანი მიმდინარეობა. ლეიდიგის უჯრედებიდან წარმოქმნილი სიმსივნე ძალიან იშვიათია. იგი ვითარდება საკვერცხეების კარის მიდამოში არა უმეტეს 10 სმ დიამეტრის, შემოსაზღვრული, უკაფსულო, განაკვეთზე მოყვითალო კვანძის სახით. უმეტეს შემთხვევაში კეთილთვისებიანია.
ანდრობლასტომები უხშირესად უვითარდებათ ახალგაზრდა ქალებს. კლინიკური სურათი განპირობებულია სიმსივნების უნარით მოახდინონ ანდროგენების სეკრეცია, რომელთა გავლენითაც ხდება ქალის ორგანიზმის დეფემინიზაცია: თავდაპირველად ირღვევა, შემდეგ კი სრულიად წყდება მენსტრუაცია, კლიტორი მატულობს ზომაში, თმიანობა ღებულობს ვირილურ ხასიათს (სახეზე, სხეულზე, კიდურებზე თმის ზრდა მამაკაცური ტიპით), უხეშდება ხმა, ხანშიშესულ ქალებს ხშირად აღენიშნებათ გამელოტება. როგორც წესი, რეპროდუქციული ასაკის ქალებში დაავადების პირველ სიმპტომს წარმოადგენს ოლიგომენორეა, შემდეგ კი ვითარდება ამენორეა.
მსგავსი სიმპტომატიკა ვითარდება ადრენობლასტომის (ჰიდრონეფრომის) დროსაც – საკვერცხეების სიმსივნე თირკმლეზედა ჯირკვლის ქერქის ექტოპიური ქსოვილისგან, რომელიც ყალიბდება რეპროდუქციულ ასაკში, იშვიათად სქესობრივი მომწიფების პერიოდის დაწყებამდე და პოსტმენოპაუზაში.
საკვერცხის ვირილიზირებული სიმსივნის დიაგნოზის დადასტურება ხდება ულტრაბგერითი გამოკვლევით, რომელიც ავლენს საკვერცხის გადიდებას, აგრეთვე სისხლში ტესტოსტერონის, ხოლო შარდში 17–კეტოსტეროიდების დონის მატებას, რომლებიც მაღალი რჩებიან დექსამეტაზონის შეყვანის შემდეგაც.
ადრენოგენიტალურ სინდრომთან და თირკმელზედა ჯირკვლის ვირილიზირებულ სიმსივნეებთან საკვერცხეების ვირილიზირებული სიმსივნეების დიფერენციალური დიაგნოსტიკა ეფუძნება პნევმოპერიტონეუმის პირობებში თირკმელზედა ჯირკვლების ტომოგრაფიის, კომპიუტერული ტომოგრაფიის და ულტრაბგერითი გამოკვლევის შედეგებს.
საკვერცხეების ვირილიზირებული სიმსივნეების მკურნალობა ოპერაციულია: დაზიანებული საკვერცხის მოცილება ან (50 წლის ზემოთ) საშვილოსნოს მოცილება დანამატებთან ერთად.
პროგნოზის განსაზღვრა ხდება სიმსივნის ჰისტოლოგიური გამოკვლევის შემდეგ. ოპერაციის შემდეგ ვირილიზაციის სიმპტომები ქრება, რეპროდუქციული ასაკის ქალებში აღდგება მენსტრუალური ციკლი.

სასქესო ჭიმის სტრომის სიმსივნეები. სასქესო ჭიმის სტრომის სიმსივნეები მიეკუთვნებიან ჰორმონომაპროდუცირებელი სიმსივნეების რიცხვს. ისინი იყოფიან ფემინიზირებულ (რომლებიც გამოიმუშავებენ ესტროგენებს) და ვირილურ (გამოიმუშავებენ ანდროგენებს) სიმსივნეებად.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების მოიცავენ გრანულოზურუჯრედოვან, თეკაუჯრედოვან (თეკომები) და შერეულ (გრანულოზურთეკაუჯრედოვან) სიმსივნეებს. გრანულოზური სიმსივნე ვითარდება საკვერცხეების ატრეზირებული ფოლიკულების გრანულოზური უჯრედებისგან. სიმსივნე, როგორც წესი, ცალმხრივია, მისი დიამეტრი მერყეობს 0,2–0,3 სმ–დან 20 სმ–მდე (ხშირად არ აღემატება 10 სმ). სიმსივნე დაფარულია გლუვი კაფსულით, გააჩნია რბილი კონსისტენცია, განაკვეთზე მასში შესაძლებელია კისტოზური ღრუების, არც თუ იშვიათად, ყვითლად შეფერილი სოლიდური სტრუქტურების (ლუთეინიზაცია), სისხლჩაქცევების კერების აღმოჩენა.
თეკაუჯრედოვანი სიმსივნე ვითარდება თეკა–უჯრედებისგან, არ აღწევს დიდ ზომებს (ჩვეულებრივ მისი დიამეტრი არ აღემატება 8 სმ–ს), გააჩნია მკვრივი კონსისტენცია, ხშირად იმეორებს საკვერცხის ფორმას. განაკვეთზე სიმსივნეში ვლინდება ინტენსიური, მოყვითალო ფერის სოლიდური სტრუქტურები.
გრანულოზურთეკაუჯრედოვანი სიმსივნეები შედგებიან გრანულოზური და თეკა–უჯრედებისგან.
საკვერცხის სამივე ტიპის ფემინიზირებული სიმსივნე უხშირესად ვლინდება პოსტმენოპაუზაში, იშვიათად სიცოცხლის პირველი 10 წლის განმავლობაში მენარხემდე. რეპროდუქციულ პერიოდში აღნიშნული სიმსივნეები იშვიათად ვითარდება. მრავალ ფემინიზირებულ სიმსივნიან ავადმყოფს აღენიშნება საშვილოსნოს მიომა, საკვერცხის ფოლიკულური კისტები და სხვადასხვა ჰიპერპლაზიური პროცესები ენდომეტრიუმში (ჯირკვლოვან–კისტოზური ჰიპერპლაზია, ატიპიური ჰიპერპლაზია, ადენოკარცინომა).
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების კლინიკური გამოვლინებები დამოკიდებულია ასაკზე, როდესაც ხდება მათი განვითარება. 10 წლამდე ასაკის გოგონებს აღენიშნებათ ნაადრევი სქესობრივი განვითარება: ზომაში მატულობს გარეგანი და შინაგანი სასქესო ორგანოები, სარძევე ჯირკვლები; ჩნდება თმიანობა ბოქვენზე; აღენიშნებათ მენსტრუაციის მსგავსი აციკლური გამონადენი. რეპროდუქციულ ასაკში მყოფ ქალებს აღენიშნებათ აციკლური (დისფუნქციონალურის მსგავსი) სისხლდენები საშვილოსნოდან. პოსტმენოპაუზაში, ენდომეტრიუმის ჰიპერპლაზური ცვლილებების გამო, აღინიშნება მენსტრუაციის მსგავსი გამონადენი, ჰიპერესტროგენიის გამო ვლინდება ”გაახალგაზრდავების” ნიშნები: მატულობს კანის ტურგორი, ხდება სარძევე ჯირკვლების გაუხეშება, ქრება გარეთა და შიგნითა სასქესო ორგანოების ატროფიული ცვლილებები, ჩნდება ლიბიდო.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნების უმეტესობას (75–80%) გააჩნია კეთილთვისებანი მიმდინარეობა, თუმცა გაავთვისებიანობის ჰისტოლოგიური ნიშნების არარსებობის დროსაც კი შეიძლება განვითარდეს მეტასტაზები მუცლის ღრუს ორგანოების სეროზულ გარსებზე, პარიესულ პერიტონეუმზე, ბადექონზე, აგრეთვე შესაძლებელია ადგილი ჰქონდეს სიმსივნის რეციდივს მისი მოცილებიდან 5–30 წლის შემდეგ.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების დადგენა 10 წლამდე გოგონებში და პოსმენოპაუზაში მყოფ ქალებში, დამახასიათებელი კლინიკური სიმპტომატიკის გამო, ძნელი არ არის. მისი დადასტურება ხდება გადიდებული საკვერცხის (4 სმ–ზე მეტი ულტრაბგერით სკანოგრამაზე) აღმოჩენით. დამხმარე დიაგნოსტიკური მნიშვნელობა ენიჭება სისხლში და შარდში ასაკობრივ ნორმასთან შედარებით ესტროგენების გაცილებით მაღალი შემცველობის გამოვლენას, რაც მიუთითებს აღნიშნული ჰორმონების ავტონომიურ სეკრეციაზე.
რეპროდუქციულ ასაკში აუცილებელია საკვერცხის ფემინიზირებული სიმსივნის დიფერენცირება იმ დაავადებებთან, რომლებსაც ახასიათებთ საშვილოსნოდან სისხლდენები, განსაკუთრებით აციკლური: დისფუნქციონალური სისხლდენები საშვილოსნოდან, საშვილოსნოს მიომა, გარეთა და შიგნითა ენდომეტრიოზი. საშვილოსნოდან დისფუნქციონალური სისხლდენების არსებობის შემთხვევაში საკვერცხეების ფემინიზირებულ სიმსივნეზე ეჭვის მიტანა შეიძლება, როდესაც ენდომეტრიუმში აღინიშნება მორეციდივე ჰიპერპლაზიური პროცესები, განსაკუთრებით ჰორმონული თერაპიის არაეფექტურობის შემთხვევაში. დიაგნოსტიკაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ულტრაბგერით გამოკვლევას, რომელიც საშუალებას იძლევა განისაზღვროს საკვერცხის სიდიდე და სტრუქტურა.
საკვერცხეების ფემინიზირებული სიმსივნეების მკურნალობა ოპერაციულია. გოგონებში და ახალგაზრდა ქალებში დასაშვებია მხოლოდ დაზიანებული საკვერცხის მოცილება, კლიმაქტერულ პერიოდში და პოსტმენოპაუზაში აუცილებელია პანჰისტერექტომია.
პროგნოზის შეფასება ხდება სიმსივნის ჰისტოლოგიური გამოკვლევის შემდეგ. ოპერაციიდან შორეულ პერიოდში რეციდივების და მეტასტაზების განვითარების შესაძლებლობის გათვალისწინებით, ავადმყოფები მთელი ცხოვრების განმავლობაში უნდა იმყოფებოდნენ გინეკოლოგ–ონკოლოგის მეთვალყურეობის ქვეშ.
საკვერცხეების ვირილიზირებული სიმსივნეები – ანდრობლასტომები – ვითარდებიან სერტოლის და/ან ლეიდიგის უჯრედებისგან. სერტოლის უჯრედიდან განვითარებული სიმსივნე კეთილთვისებიანია და შედგება მაღალდიფერენცირებული უჯრედებისგან. ანდროგენებთან ერთად ხდება ესტროგენების სეკრეციაც, რაც, ვირილიზაციის ფონზე, იწვევს არც თუ მკვეთრად გამოხატული ჰიპერპლაზიური პროცესების განვითარებას ენდომეტრიუმში. სიმსივნის დიამეტრი, ჩვეულებრივ, არ აღემატება 10 სმ, დაფარულია მკვრივი კაფსულით, განაკვეთზე გააჩნია წილაკოვანი, სოლიდური შენება, მოყვითალო შეფერილობა. სერტოლის და ლეიდიგის უჯრედებიდან განვითარებული სიმსივნე, როგორც წესი, არც თუ დიდი ზომისაა (არა უმეტეს 5–6 სმ დიამეტრი), გააჩნია რბილი კონსისტენცია, არ აქვს კაფსულა, განაკვეთზე მოგვაგონებს მოუმწიფებელ ან კრიპტორქულ სათესლეებს. სიმსივნეს, მისი დიფერენცირებიდან გამომდინარე, შეიძლება გააჩნდეს როგორც ავთვისებიანი, ასევე კეთილთვისებიანი მიმდინარეობა. ლეიდიგის უჯრედებიდან წარმოქმნილი სიმსივნე ძალიან იშვიათია. იგი ვითარდება საკვერცხეების კარის მიდამოში არა უმეტეს 10 სმ დიამეტრის, შემოსაზღვრული, უკაფსულო, განაკვეთზე მოყვითალო კვანძის სახით. უმეტეს შემთხვევაში კეთილთვისებიანია.
ანდრობლასტომები უხშირესად უვითარდებათ ახალგაზრდა ქალებს. კლინიკური სურათი განპირობებულია სიმსივნების უნარით მოახდინონ ანდროგენების სეკრეცია, რომელთა გავლენითაც ხდება ქალის ორგანიზმის დეფემინიზაცია: თავდაპირველად ირღვევა, შემდეგ კი სრულიად წყდება მენსტრუაცია, კლიტორი მატულობს ზომაში, თმიანობა ღებულობს ვირილურ ხასიათს (სახეზე, სხეულზე, კიდურებზე თმის ზრდა მამაკაცური ტიპით), უხეშდება ხმა, ხანშიშესულ ქალებს ხშირად აღენიშნებათ გამელოტება. როგორც წესი, რეპროდუქციული ასაკის ქალებში დაავადების პირველ სიმპტომს წარმოადგენს ოლიგომენორეა, შემდეგ კი ვითარდება ამენორეა.
მსგავსი სიმპტომატიკა ვითარდება ადრენობლასტომის (ჰიდრონეფრომის) დროსაც – საკვერცხეების სიმსივნე თირკმლეზედა ჯირკვლის ქერქის ექტოპიური ქსოვილისგან, რომელიც ყალიბდება რეპროდუქციულ ასაკში, იშვიათად სქესობრივი მომწიფების პერიოდის დაწყებამდე და პოსტმენოპაუზაში.
საკვერცხის ვირილიზირებული სიმსივნის დიაგნოზის დადასტურება ხდება ულტრაბგერითი გამოკვლევით, რომელიც ავლენს საკვერცხის გადიდებას, აგრეთვე სისხლში ტესტოსტერონის, ხოლო შარდში 17–კეტოსტეროიდების დონის მატებას, რომლებიც მაღალი რჩებიან დექსამეტაზონის შეყვანის შემდეგაც.
ადრენოგენიტალურ სინდრომთან და თირკმელზედა ჯირკვლის ვირილიზირებულ სიმსივნეებთან საკვერცხეების ვირილიზირებული სიმსივნეების დიფერენციალური დიაგნოსტიკა ეფუძნება პნევმოპერიტონეუმის პირობებში თირკმელზედა ჯირკვლების ტომოგრაფიის, კომპიუტერული ტომოგრაფიის და ულტრაბგერითი გამოკვლევის შედეგებს.
საკვერცხეების ვირილიზირებული სიმსივნეების მკურნალობა ოპერაციულია: დაზიანებული საკვერცხის მოცილება ან (50 წლის ზემოთ) საშვილოსნოს მოცილება დანამატებთან ერთად.
პროგნოზის განსაზღვრა ხდება სიმსივნის ჰისტოლოგიური გამოკვლევის შემდეგ. ოპერაციის შემდეგ ვირილიზაციის სიმპტომები ქრება, რეპროდუქციული ასაკის ქალებში აღდგება მენსტრუალური ციკლი.

გაგრძელება >>>


პოსტი წარმოადგენს, ლალი დათეშიძისა და არჩილ შენგელიას სამედიცინო ენციკლოპედიის ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია.

  • გაფრთხილება
  • წყაროები: 1. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით. 2. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა.  ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქციით.

.