”სამედიცინო ტერმინოლოგიის ისტორია. სამედიცინო ტერმინოლოგიის განვითარების ისტორია და თანამედროვე ტენდენციები. სამედიცინო ტერმინოლოგიის “ევროპული ხაზის” ისტორია”, დასაწყისი იხ. >>>
ბერძნული სამედიცინო კულტურით იწყება ევროპული სამედიცინო კულტურის წერილობითი ისტორია. ბერძნული სამედიცინო კულტურა და ტერმინოლოგია დღემდე ახდენს მნიშვნელოვან გავლენას სამედიცინო ტერმინოლოგიის განვითარებაზე.
ბერძნული სამედიცინო კულტურით იწყება ევროპული სამედიცინო კულტურის წერილობითი ისტორია. ბერძნული სამედიცინო კულტურა და ტერმინოლოგია დღემდე ახდენს მნიშვნელოვან გავლენას სამედიცინო ტერმინოლოგიის განვითარებაზე.
ჰიპოკრატეს კრებული
ჩვენამდე მოღწეული უძველესი სამედიცინო ხელნაწერები ბერძნულია. პირველი ნაშრომები ეკუთვნის აქსმეონ კროტონელს (VI ჩვ. წ. აღრიცხვამდე). ასკლეპიადების გენიალური წარმომადგენელი და მედიცინის მამა ჰიპოკრატე დაიბადა კუნძულ კოსზე ძვ. წ. აღ. 460 წ. პირველი ვრცელი ნაშრომია ე.წ. ”ჰოპოკრატეს კრებული” (”Corpus Hippocraticum”). მასში შესულია ასზე მეტი სამედიცინო თხზულება. საინტერესოა, რომ ამ კრებულში შესულია არა მარტო ჰიპოკრატესა და მისი მოსწავლეების, არამედ სხვა სამედიცინო სკოლების წარმომადგენელთა ნაშრომებიც. შეიძლება ითქვას, ჰიპოკრატეს კრებული მედიცინაში პირველი სამეცნიერო კრებულიცაა. ითვლება, რომ ამ კრებულით იწყება სამედიცინო ლექსიკოლოგიის წერილობითი ისტორია. როგორც ჩანს, ჰიპოკრატეს დროს, ბერძნული სამედიცინო ტერმინოლოგია უკვე დადგენილი იყო, რადგან ნაშრომში მხოლოდ ბერძნული ტერმინებია გამოყენებული – არ ჩანს სხვა ენებიდან ნასესხები ტერმინები. იმ დროის ბერძნული სამედიცინო ლექსიკის ფორმირებაზე მიუთითებს ჰომეროსის ”ილიადა” (IX—VIII ძვ. წ. აღ.). მასში ფაქტიურად ფიქსირებულია ყველა ანატომიური და ნოზოლოგიური სახელდება, რომელსაც ჰოპოკრატე იყენებს. ჰომეროსის კრებულში გვხვდება სინონიმებიც. მიუხედავად ამისა, სავარაუდოა, რომ ”ჰიპოკრატეს კრებულის” შემდგენლებს აუცილებლად დაჭირდებოდათ არსებული ტერმინოლოგიის შედარებითი ანალიზის ჩატარება და სინონიმების დამუშავება. ამიტომ, სპეციალისტთა ნაწილი ჰიპოკრატეს სახელს უკავშირებს მედიცინის სფეროში სატერმინოლოგიო სამუშაოების დასაწყისს. ცხადია, უძველეს პერიოდში არ არსებობდა ტერმინები, თანამედროვე გაგებით, ან მკაცრი დეფინიციებით, რომელთაც მხოლოდ ექიმები გამოიყენებდნენ. ამ პერიოდისათვის უპრიანია ვისაუბროთ სამედიცინო ლექსიკაზე და არა ტერმინოლოგიაზე.
ჰიპოკრატეს კრებულიდან, მეცნიერულმა მედიცინამ (ხშირად ლათინიზაციის გზით) მემკვიდრეობით მიიღო მრავალი დასახელება. მაგალითად: აკრომიონი, აპოფიზი, ბრონქი, დიაპედეზი, ეგზანთემა, ეკქიმოზი, ემფიზემა, ეპიდემია, ერითემა, ექთიმა, ილეუსი, კარცინომა, კახექსია, კიფოზი, კომა, ლიქენი, ლორდოზი, ლოქიები, ნეფრიტი, ნომა, ოლეკრანონი, ოპისთოტონუსი, პარეზი, პერინეუმი, პერიტონეუმი, პოლიპი, სიმფიზი, ტიფი, ურეთრა, ქოლერა, ჰერპესი.
არისტოტელეს წვლილი სამედიცინო ტერმინოლოგიის განვითარებაში
მნიშვნელოვანი წვლილი სამედიცინო-ბიოლოგიური ლექსიკის განვითარებაში შეიტანა არისტოტელემ (382-322 წწ. ჩვ. წ. აღ-მდე). არისტოტელეს სამედიცინო ნაშრომებიდან აღსანიშნავია „პრობლემები“, სადაც განხილულია მედიცინისა და ფიზიოლოგიის საკითხები. ნაშრომებში “ცხოველების ისტორია“ და „ცხოველების ნაწილები“ არისტოტელე იყენებს მრავალ ანატომიურ ტერმინს. მისი ნაწარმოებებიდან გავრცელდა ისეთი ტერმინები როგორიცაა, canthus, colon-სვეტი, condylus-როკი, pancreas-კუჭქვეშა ჯირკვალი, ალოპეცია, აორტა, გლაუკომა, დიაფრაგმა, ეგზოფთალმი, კორძი, ლეიკომა, მეკონიუმი, ნისტაგმი, ტრაქეა, ფალანგი და სხვა. არისტოტელემ დააზუსტა ზოგიერთი სიტყვის სპეციალური მნიშვნელობა, მიანიჭა რა მათ სპეციალური ტერმინოლოგიური მნიშვნელობა. მაგალითად, სიტყვა meninx, meningos (გარსი) დაიყვანა მნიშვნელობამდე – „ტვინის გარსი“. სახეზეა, სატერმინოლოგიო მუშაობა ცნება ”ტერმინის” თანამედროვე გაგებით, რადგან სასაუბრო ლექსიკის ელემენტმა მიიღო სპეციალური, სამედიცინო მნიშვნელობა. ამდენად, შემონახული წერილობითი მასალებით, შეიძლება დავასკვნათ, არისტოტელეს ეკუთვნის პირველი მცდელობა ლექსიკური ერთეულისათვის მიენიჭებინა სპეციალური ტერმინოლოგიური მნიშვნელობა.
ალექსანდრიის სკოლა
ელინიზმის ეპოქის დასაწყისში (IV—I ჩვ. წ. აღ-მდე) სამეცნიერო მედიცინის ცენტრმა გადაინაცვლა ალექსანდრიაში, სადაც ჩამოყალიბდა ალექსანდრიის სამედიცინო სკოლა. ეს სკოლა განსაკუთრებით ბრწყინავს ჰეროფილეს და ერაზისტრატეს სახელებით, რომლებმაც სამედიცინო ტერმინოლოგიის, უფრო კი, ანატომიური ტერმინოლოგიის განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანეს.
ტერმინოლოგიის განვითარების თვალსაზრისით, ალექსანდრიის სკოლაში მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა – გაჩნდა ხელოვნურად ნაწარმოები ტერმინები. წინა ეპოქებში სამედიცინო ტერმინოლოგია მდიდრდებოდა მხოლოდ სასაუბრო ენის ლექსიკით. ალექსანდრიის სკოლის ნაშრომებში ჩნდება ხელოვნურად ნაწარმოები ტერმინები. ჰეროფილეს (დაახლოებით 300-250 წწ ჩვ. წ. აღ-მდე) მიაწერენ ჩვენს დრომდე შემორჩენილი ტერმინების შემოღებას; ესენია: პროსტატა, დიასტოლა და სისტოლა, meninx pacheia და meninx lepte (ტვინის მაგარი და რბილი გარსები; თანამედროვე ტერმინების – პაქიმენინგიტისა და ლეპტომენინგიტის წყარო); მას ასევე ეკუთვნის ტერმინები: dodekadaktylon (თორმეტგოჯა ნაწლავი) dodeka- დან (თორმეტი) და daktylos (თითი); ხოლო ლათინურ შუასაუკუნოვან გადმოცემაში — duodenum duodecim (თორმეტი). ჰეროფილემ პირველმა მიაქცია ყურადღება ლიმფური კვანძების არსებობას, მაგრამ ისინი შეცდომით მიიღო ჯირკვლებად და ამიტომაც დაარქვა მათ aden — ჯირკვალი. ეს დასახელება (ლათინურად glandula) მედიცინაში იხმარებოდა XX საუკუნის შუა ხანებშიც, შემდეგ კი შეიცვალა ტერმინით nodus lymphaticus ან lymphonodus (ლიმფური კვანძი). თუმცაღა, ჰეროფილეს შეცდომა დღესაც გვახსენებს თავს; ტერმინოელემენტი ადენ- შედის ისეთი ტერმინების შემადგენლობაში, როგორებიცაა ადენოპათია, ლომფადენიტი და სხვ.
ერაზისტრატეს (გარდაიცვალა დაახლოებით 250 წ. ჩვ. წ. აღ-მდე) ეკუთვნის შემდეგი ნეოლოგიზმების ავტორობა: პარენქიმა, პლეთორა, ბულემია („ხარის მადა“), ანასტომოზი (უფრო ზუსტად synanastomosis; თავსართი syn- მოგვიანებით მოაცილა გალენმა), რომლებიც დღემდეა შემონახული, თუმცა არსებითად შეცვლილი აქვთ სემანტიკური მნიშვნელობა. თანამედროვე მედიცინას ერაზისტრატემ ასევე შესძინა შემდეგი ტერმინები neura aisthētika და neura kinētica (მგრძნობიარე და მამოძრავებელი ნერვები), triglōchines hymenes (სამკარიანი სარქველი; tri- სამი + glōchis, glōchinos წვეტი,); უფრო ცნობილია მისი ლათინური თარგმანი, როგორც valvula tricuspidalis, tri- სამი+ cuspis, cuspidis წვეტი, კბილი.
ალექსანდრიულმა სამედიცინო სკოლამ დიდი წვლილი შეიტანა არა მარტო ტერმინოლოგიის, არამედ სამედიცინო პროფესიული ენის განვითარებაში მთლიანად. ჰეროფილე, როგორც ჩანს, იყო ჰიპოკრატეს კრებულის პირველი სამეცნიერო რედაქტორი.
სამედიცინო ტერმინოლოგიის განვითარების მთელი შემდგომი გზა გარკვეულწილად ორიენტირებული იყო ალექსანდრიელი ექიმების მიერ. სწორედ მათ ხელში დაიხვეწა და შეიძინა სამედიცინო ენამ გამართულობა და მეცნიერული სიზუსტე, რომელიც შესამჩნევია თანამედროვე მეცნიერების პოზიციიდანაც. ეს სკოლა, სხვადასხვა მასშტაბებსა და ფორმებში, სამეცნიერო არსებობას განაგრძობდა რომაულ და ბიზანტიურ პერიოდებშიც.
საავტორო უფლებები
მასალა წარმოადგენს “ლალი დათეშიძის სამედიცინო ენციკლოპედიის” ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია. საიტებს უფლება ეძლევათ ეს სტატია, არაკომერციული მიზნით, გადააკოპირონ თავიანთ ინტერნეტ-გვერდებზე, უცვლელად და შემოკლებების გარეშე. სტატიის თავში აუცილებლად უნდა დაეწეროს: აღებულია “ლალი დათეშიძის სამედიცინო ენციკლოპედიიდან www.medgeo.net “ .
ნაშრომში, სათანადო მითითებით გამოყენებულია ფრაგმენტები ლადო კოტეტიშვილის ნაშრომებიდან; ქვეპარაგრაფში ”ლათინიზაციის პროცესი”, სათანადო აღნიშვნებით, გამოყენებულია ფრაგმენტები ნანა ამირანაშვილის სადისერტაციო ნაშრომიდან.
ლიტერატურა
1. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით.
2. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა. ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქცით. სარედაქციო კოლეგია: ჭუმბურიძე ვახტანგ, კორძაია დიმიტრი, მალაზონია მარინა, ვაჭარაძე კახა, ტყეშელაშვილი ბესარიონ.
3. ლალი დათეშიძე, არჩილ შენგელია, ვლადიმერ ბაზიაშვილი, მანანა კიკნაძე
