ორგანოთა პათოლოგიები, კვლევის მეთოდები
გამოკვლევის მეთოდები. პირველ რიგში შესწავლილ უნდა იქნას ავადმყოფის ანამნეზი. უნდა გაირკვეს რომელ წელს ჰქონდა პირველი მენსტრუაცია (მენარქე), როგორ მიმდინარეობდა მენსტრუალური ციკლის ჩამოყალიბება. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მშობიარობებთან და ორსულობებთან დაკავშირებულ მონაცემებს. ზოგადი დათვალიერებისას ყურადღება ექცევა სხეულის აღნაგობის და თმიანობის ხასიათს, სარძევე ჯირკვლების განვითარებას. სარძევე ჯირკვლების პალპაციისას დგინდება გალაქტორეის არსებობა ან არარსებობა. გინეკოლოგიური გამოკვლევა მოიცავს გარეთა სასქესო ორგანოების დათვალიერებას (აღნაგობა, განვითარების ხარისხი); საშო–მუცლის წინა კედლის და სწორ ნაწლავ–მუცლის წინა კედლის გამოკვლევებს, რომლებიც საშუალებას იძლევიან მუცლის წინა კედლის ნორმალური სისქის პირობებში განისაზღვროს საკვერცხეების ზომა, ფორმა, კონსისტენცია, მოძრაობის უნარი.
საკვერცხეების ფუნქციური მდგომარეობის გამოვლენის მიზნით რადიოიმუნოლოგიური მეთოდის მეშვეობით, სისხლის პლაზმაში ხდება ლუტროპინის, ფოლიტროპინის, პროლაქტინის, ესტროგენების, პროგესტერონის, ანდროგენების განსაზღვრა; სადღეღამისო შარდში დგინდება ესტროგენების, ანდროგენების (17–კეტოსტეროიდები) და პროგესტერონის (პრეგნანდიოლი) დაშლის პროდუქტების რაოდენობა; კეთდება ფუნქციონალური დიაგნოსტიკური ტესტები: ბაზალური (რექტალური) ტემპერატურის გამოკვლევა, კარიოპინკოზური ინდექსის, ყელის ლორწოვანის გაჭიმვის, გუგის სიმპტომის და სხ. განსაზღვრა. რიგ შემთხვევებში, სისხლში ჰორმონების კონცეტრაციის განსაზღვა ხორციელდება ჰიპოთალამუსის, ჰიპოფიზის, საკვერცხეების ფუნქციების მასტიმულირებელი ან დამთრგუნველი ფარმაკოლოგიური პრეპარატის შეყვანამდე და მის შემდეგ.
საკვერცხეების ზომის, სტრუქტურის და მდგომარეობის დადგენა ხორციედება ულტრაბგერითი სკანირების მეშვეობით. აღნიშნული მეთოდი, აგრეთვე, საშუალებას იძლევა დინამიკაში მოხდეს დომინანტური ფოლიკულის ზრდაზე დაკვირვება და ირიბად მოხდეს შესაძლო ოვულაციის დადასტურება, როდესაც გაქრება ფოლიკულის გამოსახულება და საშვილოსნოს უკანა სივრცეში გაჩნდება სითხის დონე (ექონეგატიური უბანი). ლაპარასკოპიის მეშვეობით შესაძლებელია ვიზუალურად შეფასდეს საკვერცხეების მდგომარეობა და მოხდეს ბიოპტატის აღება. პნევმოპერიტონეუმის პირობებში ჩატარებული რენტგენოლოგიური გამოკვლევა საშუალებას იძლევა დაზუსტდეს საკვერცხეების და საშვილოსნოს ზომები, აგრეთვე მათი ურთიერთდამოკიდებულება, თუმცა ამჟამად გამოიყენება იშვიათად კლინიკურ პრაქტიკაში მაღალინფორმაციული და არაინვაზიური ულტრაბგერითი მეთოდების დანერგვის გამო.
პათოლოგია. საკვერცხეების პათოლოგიის ყველაზე ხშირი სიმპტომებია სქესობრივი მომწიფების დარღვევა, ამენორეა, დისფუნქციონალური საშვილოსნოსმიერი სისხლდენები, უნაყოფობა, ჭარბი თმიანობა, გაცხიმოვნება, ტკივილები მუცლის ქვედა მიდამოში.
განასხვავებენ განვითარების მანკებს, საკვერცხეების ფუნქციების დარღვევას, საკვერცხეების სიმსივნეებს და მსგავს პროცესებს, აგრეთვე საკვერცხის აპოპლექსიას.
განვითარების მანკები. კლინიკურ პრაქტიკაში ყველაზე დიდი მნიშვნელობა გააჩნია გონადების დისგენეზიას – სასქესო ქრომოსომების რაოდენობრივი და/ან ხარისხობრივი პათოლოგიის გამო სასქესო ჰორმონების (გონადების) განუვითარებლობა. ქრომოსომული აგებულების (კარიოტიპის) დარღვევის ხასიათის, ფენოტიპის თავისებურებების და გონადების აგებულების (ულტრაბგერითი კვლევების, ლაპარასკოპიის და ბიოფსიის მონაცემები) მიხედვით გამოყოფენ გონადების დისგენეზიის 4 ფორმას: ტიპიური, სუფთა, წაშლილი და შერეული.
გონადების დისგენეზიის ტიპიური ფორმა უფრო ხშირად ვითარდება კარიოტიპი 45X დროს.
დისგენეზიის სუფთა ფორმა ვითარდება კარიოტიპი 45 XX ან 45 XY დროს. სასქესო ჯირკვლები წარმოადგენენ ფიბროზულ ჭიმებს სტრომის ელემენტებით. ავადმყოფების სხეულის აგებულება ინტერსექსუალურია, მეორადი სასქესო ნიშნები არ ვლინდება, ზრდა შესაბამისია. გონადების დისგენეზიის ტიპიური ფორმისთვის დამახასიათებელი განვითარების მანკები არ აღინიშნება. გარეთა და შიგნითა სასქესო ორგანოები განუვითარებელია.
გონადების დისგენეზიის წაშლილი ფორმა ვლინდება კარიოტიპი 45X/46XX დროს. სასქესო ჯირკვლები წარმოადგენენ მკვეთრად განუვითარებელ საკვერცხეებს (ჩვეულებრივ 1,5 სმ სიგრძის და 1 სმ სიგანის), რომლების შედგებიან შემაერთებელი ქსოვილისგან, სტრომის ელემენტებისგან, ერთეული პრიმორდიალური და პრეანტრალური ფოლიკულებისგან. ავადმყოფის ზრდა ნორმის ფარგლებშია, სხეულის აგებულება ინტერსექსუალური, სარძევე ჯირკვები ჰიპოპლაზურია, ბოქვენის და იღლიის ფოსოების თმიანობა ძალიან ღარიბია. გარეთა სასქესო ორგანოები, საშო და საშვილოსნო განუვითარებელია.
გონადების დისგენეზიის შერეული ფორმა ვითარდება კარიოტიპი 45X/46XY დროს. სასქესო ჯირკვლები ერთის მხრივ წარმოდგენილნი არიან ფიბროზული ჭიმებისგან (რაც აღინიშნება გონადების დისგენეზიის ტიპიური ფორმის შემთხვევაში), მეორე მხრივ – საკვერცხის ელემენტების განუვითარებლობით. ავადმყოფების აღნაგობა, უფრო ხშირად, ინტერსექსუალურია. არც თუ იშვიათად აღინიშნება გონადების დისგენეზიის ტიპიური ფორმისთვის დამახასიათებელი განვითარების მანკები. გარეთა და შიგნითა სასქესო ორგანოები განუვითარებელია, კლიტორი გადიდებული, ბოქვენის და იღლიის ფოსოების თმიანობა ღარიბი.
გონადების დისგენეზიის და მისი ფორმის დადასტურების მიზნით კეთდება გენეტიკური გამოკვლევა, მცირე მენჯის ღრუს ორგანოების ულტრაბგერითი გამოკვლევა, სასქესო ჯირკვლების ლაპარასკოპია და ბიოფსია.
გონადების დისგენეზიის სუფთა და შერეული ფორმების დროს, ავთვისებიანი სიმსივნის ჩამოყალიბების მაღალი რისკის გამო, ნაჩვენებია სასქესო ჯირკვლების მოცილება. გონადების დისგენეზიის სუფთა, წაშლილი და შერეული ფორმების დროს, ჩანაცვლებითი თერაპიის, აგრეთვე ნივთიერებათა ცვლის და ტროფიკული დარღვევების თავიდან აცილების მიზნით, ტარდება ციკლური ჰორმონოთერაპია, მათ შორის ოპერაციის შემდეგაც, იგივე პრინციპებით, რაც შერეშევსკი–ტერნერის სინდრომის დროს.
ფუნქციების დაქვეითება. განასხვავებენ ანოვულაციას, რეფრაქტერული საკვერცხეების და განლევის სინდრომებს; საკვერცხეების ფუნქციების იატროგენულ დარღვევებს.
ყველაზე ხშირად გვხვდება ანოვულაცია. იგი ვითარდება საკვერცხეების ფუნქციების მარეგულირებლი სისტემის ნებისმიერი რგოლის დარღვევის შედეგად: თავის ტვინის ქერქი, ჰიპოთალამუსი, ჰიპოფიზი და სხ. ანოვულაცია შესაძლოა დაკავშირებული იყოს ფოლიკულების ზრდისა და მომწიფების ისეთ დარღვევებთან, როგორებიცაა ფოლიკულების (რომლებმაც ვერ მიაღწიეს პრეოვულატორულ სტადიას) ატრეზია: ფოლიკულის პერსისტენცია – არაოვულირებული ფოლიკულის ზრდის გაგრძელება 30–40 მმ დიამეტრამდე მასში ფოლიკულური სითხის დაგროვებით; ფოლიკულების კისტოზური ატრეზია პოლიკისტოზური საკვერცხეების წარმოქმნით; არაოვულირებული ფოლიკულის ლუთეინიზაცია. ფოლიკულის ატრეზიის (მათ შორის კისტოზური) და პერსისტენციის დროს მასში მკვეთრად ქვეითდება პროგესტერონის სინთეზი. ფოლიკულების ატრეზიის დროს კლებულობს ესტროგენების წარმოქმნა, ფოლიკულების პერსისტენციის შემთხვევაში კი – მატულობს ფოლიკულის ზრდის პარალელურად. ფოლიკულების კისტოზური ატრეზიის დროს პოლიკისტოზურ საკვერცხეებში ძლიერდება ანდროგენების სინთეზი.
ანოვულაცია კლინიკურად ვლინდება უნაყოფობით, და მენსტრუალური ციკლის დარღვევებით – ამენორეა, აციკლური სისხდენები საშვილოსნოდან. ფოლიკულების კისტოზური ატრეზიის დროს, მენსტრუალური ციკლის დარღვევებთან და უნაყოფობასთან ერთად, არც თუ იშვიათად, ვითარდება ჰირსუტიზმი და გაცხიმოვნება.
ანოვულაციის დადასტურების მიზნით კეთდება ფუნქციონალური დიაგნოსტიკის ტესტები, საკვერცხეების ულტრაბგერითი გამოკვლევა, ლაპარასკოპია.
საკვერცხეების განლევის სინდრომი (ნაადრევი კლიმაქსი) ხასიათდება 35–38 წლის ასაკის ქალებში ფოლიკულების ინტენსიური, მასიური ატრეზიით. აღნიშნული სინდრომი ყალიბდება სხვადასხვა არაკეთილსაიმედო ფაქტორების (ინფექცია, ინტოქსიკაცია, შიმშილი, სტრესი) ზემოქმედებით, შესაძლებელია საკვერცხეების ფოლიკური აპარატის თანდაყოლილი არასრულყოფილების ფონზე. საკვერცხეები ზომაში შემცირებულია, ცილოვანი გარსი შეჭმუხნულია, ქერქოვან ნივთიერებაში დარჩენილია ერთეული პრიმორდიალური ფოლიკულები.
საკვერცხეების განლევის კლინიკური სინდრომი გამოიხატება მეორადი ამენორეით, უნაყოფობით, ალებით თავის და სხეული ზედა ნაწილების არეებში, გულისცემის შეგრძნებით და სხვა ნიშნებით, რაც დამახასიათებელია კლიმაქტერული პერიოდისთვის.
დიაგნოზის დადასტურება ხდება ჰორმონული გამოკვლევების (სისხლში გონადოტროპული ჰორმონების რაოდენობის მნიშვნელოვანი მომატება), ლაპარასკოპიის და ბიოფსიის (საკვერცხეების ბიოპტატში ფოლიკულები ჩვეულებრივ არ გვხვდება) შედეგების მიხედვით. ტარდება ჩანაცვლებითი თერაპია საკვერცხეების ჰორმონული პრეპარატებით, თუმცა საკვერცხეების ჰორმონული და გენერაციული ფუნქციის აღდგენა თანამედროვე მეთოდებით არ ხერხდება.
რეფრაქტერული საკვერცხეების სინდრომი – მდგომარეობა, რომლის დროსაც საკვერცხეები რეფრაქტერულია გონადოტროპული ჰორმონების ზემოქმედებისადმი – ძალიან იშვიათი პათოლოგიაა და გვხვდება 20–30 წლის ქალებში. პათოგენეზი ბოლომდე შესწავლილი არ არის. ყველაზე გავრცელებულია აუტოიმუნური თეორია, რომლის მიხედვითაც საკვერცხეებში, სპეციფიკური აუტოანტისხეულების მიერ ხორციელდება გონადოტროპული ჰორმონების რეცეპტორების ბლოკირება. ავადმყოფებს აღენიშნებათ მეორადი ამენორეა, უშვილობა, ალების იშვიათი შეტევები. დიაგნოზის დადგენა საკმაოდ დიდ სიძნელეს წარმოადგენს. მისი დადასტურება ხორციელდება ლაპარასკოპიის და საკვერცხეების ბიოპტატის ჰისტოლოგიური გამოკვლევის (მაკრო– და მიკროსკოპულად საკვერცხეები უცვლელია, ბიოპტატში ძირითადად ვლინდება პრიმორდიალური და პრეანტრალური ფოლიკულები, პრეოვულატორული ფოლიკულები და ყვითელი სხეული არ აღინიშნება) მონაცემების, აგრეთვე სისხლში გონადოტროპული ჰორმონების დონის უმნიშვნელო მატების მიხედვით.
საკვერცხეების ფუნქციის მასტიმულირებელი პრეპარატებით მკურნალობა, როგორც წესი, არაეფექტურია. ტარდება ციკლური, ჰორმონული ჩანაცვლებითი თერაპია. რიგ შემთხვევებში, ხდება მენსტრუალური ციკლის აღდგენა.
საკვერცხეების ფუნქციების იატროგენული დარღვევები მოიცავს საკვერცხეების ჰიპერსტიმულაციის და ჰიპერდათრგუნვის სინდრომებს. საკვერცხეების ჰიპერსტიმულაციის სინდრომი ვითარდება ოვულაციის მასტიმულირებელი პრეპარატების (გონადოტროპული პრეპარატები, კლომიფენციტრატი) ზედოზირების შედეგად, მათი მოხსნიდან პირველი 2–3 დღის განმავლობაში ან მათი გამოყენების ფონზე. საკვერცხეები ზომაში 3–5–ჯერ მატულობენ. მათ ქსოვილებში წარმოიქმნება მრავლობითი ფოლიკულური კისტები და ყვითელი სხეულების კისტები ჰემორაგიული შიგთავსით, ხდება საკვერცხების სტრომის მკვეთრი შეშუპება კეროვანი ნეკროზებით და სისხლჩაქცევებით, შესაძლებელია განვითარდეს საკვერცხის ცილოვანი გარსის გასკდომა.
საკვერცხეების ჰიპერსტიმულაციის კლინიკური სინდრომი გამოიხატება მწვავე მუცლის სიმპტომოკომპლექსით: გულისრევა, ღებინება, ტკივილები მუცლის ქვევით, საერთო სისუსტე, ტაქიკარდია და სხ. მძიმე შემთხვევებში, მუცლის, პლევრის ან პერიკარდიუმის ღრუში გროვდება სითხე, აღინიშნება ანურია.
ავადმყოფები ექვემდებარებიან სასწრაფო ჰოსპიტალიზაციას. სტაციონარულ პირობებში ინტრავენურად ხორციელდება სისხლში სითხის დონის შემანარჩუნებელი საშუალებების (პლაზმა, პროტეინი, ალბუმინი), დაბალმოლეკულური დექსტრანების, ჰემოდეზის შეყვანა. ინიშნება გლუკოკოტრიკოიდული და ანტიჰისტამინური პრეპარატები, სისხლის შედედების უნარის მომატების შემთხვევაში – ანტიკოაგულანტებიო. საკვერცხის ან მისი კისტის გასკდომის შედეგად შინაგანი სისხლდენის სიმპტომების გაჩენა წარმოადგენს ოპერაციის – საკვერცხის რეზექცია მისი ქსოვილის მაქსიმალური შენარჩუნების ფონზე – ჩვენებას. დროული, ადექვატური მკურნალობის პირობებში პროგნოზი კეთილსაიმედოა – ხდება საკვერცხეების ფუნქციის აღდგენა.
საკვერცხეების ჰიპერსტიმულაციის სინდრომის პროფილაქტიკა მოიცავს იმ კატეგორიის ავადმყოფების შერჩევას, რომლებიც საჭიროებენ გონადოტროპული პრეპარატებით და კლომიფენციტრატით მკურნალობას; დოზების ინდივიდუალურ შერჩევას; მკურნალობის პროცესში ულტრაბგერითი გამოკვლევის მეშვეობით დომინანტური ფოლიკულის ზომებზე დინამიკურ დაკვირვებას (ფოლიკულის დიამეტრი არ უნდა აღემატებოდეს 21მმ); სისხლში ლუტროპინის (არ უნდა აღემატებოდეს უვულაციური პიკის მაჩვენებლებს), აგრეთვე ესტრადიოლის და შარდში ესტროგენების (დასაშვებია ოვულაციური პიკის შესაბამის მაჩვენებლებზე მატება არა უმეტეს 1,5–2–ჯერ) შემცველობაზე პერიოდული კონტროლი.
საკვერცხეების ჰიპერდათრგუნვის სინდრომი ხასიათდება ფოლიკულოგენეზის და ოვულაციის დათრგუნვით, რისი მიზეზიცაა კონტრაცეფციული ან სამკურნალო მიზნით ანტიგონადოტროპული თვისებების მქონე ესტროგენ–ჰესტაგენური პრეპარატების ხანგრძლივი მიღება. საკვერცხეების ზომაში რამდენადმე შემცირებულია, უმნიშვნელოდ სქელდება მათი ცილოვანი გარსი, ქერქოვან ნივთიერებაში არ ხდება მომწიფებული ფოლიკულების და ყვითელი სხეულის განსაზღვრა.
მენსტრუაცია წყდება, ზოგჯერ ვითარდება გალაქტორეა. დიაგნოზის დადასტურება ხდება ჰორმონული გამოკვლევის მონაცემებით: სისხლში აღინიშნება გონადოტროპული ჰორმონების დონის დაქვეითება, პროლაქტინის შემცველობის მატება და პროგესტერონის დონის მნიშვნელოვანი დაქვეითება.
საკვერცხეების ჰიპერდათრგუნვის სინდრომის განვითარების შემთხვევაში წყდება ესტროგენ–გესტაგენური პრეპარატების მიღება. როგორც წესი, აღნიშნული პრეპარატების შეწყვეტიდან 2–3 თვის განმავლობაში ხდება საკვერცხეების ფუნქციის სპონტანური აღდგენა. თუკი ამენორეა შენარჩუნებულია უფრო ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, ინიშნება გონადოტროპული ჰორმონების სეკრეციის გამაძლიერებელი საშუალებები (კლომიფენციტრატი) ან გონადოტროპული პრეპარატები (პერგონალი, ქორიონული გონადოტროპინი), რომლებიც ასტიმულირებენ ფოლიკულოგენეზს და ოვულაციას. ჰიპერპროლაქტინემიით განპირობებული გალაქტორეის დროს, პროლაქტინომის (ჰიპოფიზის სიმსივნე) გამორიცხვის შემდეგ, რეკომენდირებულია ბრომოკრიპტინის (პარლოდელი) მიღება, რომელიც თრგუნავს პროლაქტინის გამოყოფას. პროგნოზი კეთილსაიმედოა. ნახევარზე მეტ შემთხვევებში ხდება საკვერცხეების ჰორმონული და გენერაციული ფუნქციის აღდგენა.
საკვერცხეების ჰიპერდათრგუნვის სინდრომის პროფილაქტიკა მოიცავს პრეპარატების საგულდაგულო შერჩევას ჰორმონული კონტრაცეპციის დროს. მიზანშეწონილია ისეთი ესტროგენ–გესტაგენური კონტრაცეპტივების ხმარება, რომლებიც შეიცავენ არა უმეტეს 0,03–0,035 მგ. ესტროგენებს, აგრეთვე ორ– და სამფაზიანი პრეპარატების გამოყენება.
პოსტი წარმოადგენს, ლალი დათეშიძისა და არჩილ შენგელიას სამედიცინო ენციკლოპედიის ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია.
- გაფრთხილება
- წყაროები: 1. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით. 2. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა. ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქციით.
.