კუჭქვეშა ჯირკვლის ჰორმონები და მათი სინთეზური ანალოგები

პარაგრაფი ლალი დათეშიძის წიგნიდან  ,,კერძო ფარმაკოლოგია და კლინიკური ფარმაცია”

ამ ჯგუფში გაერთიანებულის პანკრეასის ალფა უჯრედების ჰორმონი გლუკაგონი და ბეტა უჯრედების ჰორმონი – ინსულინი.
გლუკაგონი აძლიერებს ღვიძლში გლუკონეოგენეზის და გლიკოგენოლიზის პროცესებს და ზრდის გლუკოზის კონცენტრაციას სისხლში. გამოიყენება ძირითადად ჰიპოგლიკემიური კომის სამკურნალოდ (კუპირებისათვის).

ინსულინი წარმოადგენს ჰორმონს, რომელსაც გამოიმუშავებს პანკრეასის ბეტა-უჯრედები. ინსულინის მოლეკულა შედგება ორი პოლიპეპტიდური ჯაჭვისაგან. ერთი მათგანი შეიცავს 21 ამინომჟავურ ნარჩენს (ჯაჭვი ა), მეორე – 30 ამინომჟავურ ნარჩენს (ჯაჭვი ბ). ჯაჭვები შეერთებულია ორი დისულფიდური ხიდით. მესამე დისულფიდური ხიდი შექმნილია ა ჯაჭვის შიგნით. ინსულინის მოლეკულის საერთო მოლეკულური მასა უდრის დაახლოებით 5700-ს. ინსულინი წარმოიქმნება ადამიანის და ცხოველის პანკრეასში. ადამიანის ინსულინის სტრუქტურას ყველაზე მეტად უახლოვდება ღორის ინსულინი, რომლის ბ ჯაჭვში ამინომჟავის ტრეონინის ნარჩენის მაგივრად არის ალანინის ნარჩენი. პანკრეასის ბეტა-უჯრედებში ინსულინი წარმოიქმნება მისი წინამორბედის – პროინსულინისაგან, რომელსაც არ ახასიათებს ჰორმონალური აქტივობა. ენდოგენური ინსულინი ნახშირწყლოვანი ცვლის მნიშვნელოვანი რეგულატორია, ეკზოგენური – სპეციფიკური შაქარდამწევი საშუალებაა. იგი აძლიერებს ქსოვილების მიერ გლუკოზის შეთვისებას და ხელს უწყობს მის გარდაქმნას გლიკოგენში, აადვილებს გლუკოზის შეღწევას უჯრედებში. ჰიპოგლიკემიური ეფექტის გარდა ინსულინი იწვევს მთელ რიგ სხვა ეფექტებსაც: ზრდის კუნთებში გლიკოგენის მარაგებს, ახდენს პეპტიდების სინთეზის სტიმულირებას, ამცირებს ქსოვილების მიერ ცილის ხარჯს და სხვა. ინსულინის მოქმედებას თან სდევს ზოგიერთი ფერმენტის აქტივაცია ან ინჰიბირება: სტიმულირდება გლიკოგენსინთეტაზა, პირუვატ-დეჰიდროგენაზა, ჰექსოკინაზა, ინჰიბირდება ლიპაზები ( როგორც ცხიმოვანი ქსოვილის ლიპიდების მაჰიდროლიზებელი, ასევე ლიპოპროტეინ-ლიპაზა, რომელიც ამცირებს სისხლის შრატის “შემღვრევას” ცხიმებით მდიდარი საკვების მიღების შემდეგ). პანკრეასში ინსულინის ბიოსინთეზის და სეკრეციის ხარისხი დამოკიდებულია სისხლში გლუკოზის კონცენტრაციაზე: მისი შემცველობის გაზრდისას სეკრეცია ძლიერდება, ხოლო დაქვეითებისას – ნელდება. ინსულინის ეფექტების რეალიზაციაში წამყვან როლს თამაშობს მისი ურთიერთქმედება სპეციფიკურ რეცეპტორებთან, რომლებიც ლოკალიზებულია უჯრედის პლაზმურ მემბრანაზე, და ინსულინრეცეპტორული კომპლექსის წარმოქმნა. ინსულინურ რეცეპტორთან კომპლექსში ინსულინი აღწევს უჯრედში, სადაც გავლენას ახდენს უჯრედული ცილების ფოსფორილირების პროცესებზე და იწყებს მრავალრიცხოვან შიდაუჯრედულ რეაქციებს. ინსულინი წარმოადგენს შაქრიანი დიაბეტის მკურნალობის ძირითად სპეციფიკურ საშუალებას. ადრე სამედიცინო გამოყენებისთვის ინსულინს იღებდნენ ძირითადად მსხვილი რქოსანი საქონლის პანკრეასიდან, შემდეგ ღორების პანკრეასიდან, იმის გათვალისწინებით, რომ ღორი” ინსულინი უახლოვდება ადამიანის ინსულინს. არსებობს ინსულინის ქიმიური სინთეზის მეთოდი, რომელიც არ არის ადვილად ხელმისაწვდომი. ბოლო დროს შემუშავებულია ადამიანის ინსულინის მიღების ბიოტექნოლოგიური ხერხები. გენური ინჟინერიის მეთოდებით მიღებული ინსულინი სრულად ეთანადება ადამიანის ინსულინის ამინომჟავურ შედგენილობას. ინსულინურ სამკურნალო საშუალებებში არასაკმარისი გასუფთავების შემთხვევაში შეიძლება მოხვდეს მინარევები (პროინსულინი, გლუკაგონი, სომატოსტატინი, ცილები, პოლიპეპტიდები და სხვა), რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიონ სხვადასხვა გვერდითი რეაქციები. თანამედროვე ტექნოლოგიები იძლევიან ინსულინის გასუფთავებული (მონოპიკური – ქრომატოგრაფიულად გასუფთავებული, ინსულინის “პიკის” გამოყოფით), მაღალგასუფთავებული (მონოკომპონენტური) და კრისტალიზებული პრეპარატების მიღების საშუალებას. ამჟამად სულ უფრო ფართო გამოყენებას პოულობს ადამიანის კრისტალური ინსულინი. ცხოველური წარმოშობის პრეპარატებიდან უპირატესობა ეძლევა მონოპიკურ ინსულინს, რომელიც მიიღება ღორის პანკრეასიდან. ინსულინის აქტივობას განსაზღვრავენ ბიოლოგიური მეთოდით (კურდღლის სისხლში გლუკოზის შემცველობის შემცირების უნარით) ან ფიზიკურ-ქიმიური მეთოდით (ქაღალდზე ელექტროფორეზის ან ქაღალდზე ქრომატოგრაფიის მეთოდით). მოქმედების ერთეულად (მე) ან საერთაშორისო ერთეულად (სე) მიღებულია 0,04082 მგ კრისტალური ინსულინის აქტივობა. ინსულინის გამოყენების ძირითად ჩვენებას წარმოადგენს პირველი ტიპის შაქრიანი დიაბეტი, მაგრამ გარკვეულ პირობებში (მძიმე თანმხლები დაავადებები, ფეხმძიმობა, ოპერაციული ჩარევისათვის მომზადება, დიაბეტური კომა და სხვა) მას უნიშნავენ მე-2 ტიპის შაქრიანი დიაბეტის დროსაც. ინსულინს იყენებენ არა მარტო შაქრიანი დიაბეტის დროს, არამედ აგრეთვე ზოგიერთი სხვა პათოლოგიური პროცესების დროსაც: საერთო გამოფიტვისას (ანაბოლური საშუალების სახით), ფურუნკულოზის, თირეოტოქსიკოზის, კუჭის დაავადებების (ატონია, გასტროფტოზი), ქრონიკული ჰეპატიტები, ღვიძლის ციროზის საწყისი ფორმები, აგრეთვე ზოგიერთი ფსიქიური დაავადები) დროს; ხანდახან იგი გამოიყენება მწვავე კორონარული უკმარისობის სამკურნალოდ ე.წ. ”მაპოლარიზებელი” ხსნარების კომპონენტად,
შაქრიანი დიაბეტის მკურნალობა ხდება სპეციალურად შემუშავებული სქემებით მოქმედების სხვადასხვა  ხანგრძლივობის მქონე პრეპარატების გამოყენებით. პრეპარატის არჩევანი დამოკიდებულია ავადმყოფობის სიმძიმეზე და მისი მიმდინარეობის თავისებურებებზე, ავადმყოფის საერთო მდგომარეობაზე, პრეპარატის შაქარდამაქვეითებელი მოქმედების დაწყების სიჩქარესა და ხანგრძლივობაზე. ინსულინის სწრაფი მოქმედების პრეპარატები – ხსნარები, განკუთვნილია კანქვეშა ან კუნთშიდა შეყვანისთვის. აუცილებლობის შემთხვევაში მათი შეყვანა ხდება აგრეთვე ვენაში. ისინი ახდენენ სწრაფ და შედარებით ხანმოკლე ჰიპოგლიკემიურ მოქმედებას. კანქვეშა ინექციის ეფექტი ჩნდება 15-20 წუთში, აღწევს მაქსიმუმს 2 საათში; მოქმედების საერთო ხანგრძლივობა არ აღემატება 6 საათს. მათ იყენებენ ძირითადად სტაციონარში კონკრეტული ავადმყოფისთვის ინსულინის საჭირო დოზის დადგენის შემდეგ, ასევე, როცა საჭიროა სწრაფი (ურგენტული) ეფექტი – დიაბეტური კომის და პრეკომის დროს. ინსულინის ხანმოკლე მოქმედების პრეპარატებს იყენებენ აგრეთვე როგორც ანაბოლურ საშუალებებს და ნიშნავენ, როგორც წესი, მცირე დოზებით (4-8 მე დღეში 1-2-ჯერ). ინსულინის გახანგრძლივებული მოქმედების პრეპარატებს უშვებენ სხადასხვა წამლის ფორმით, რომლებიც ახდენენ სხვადასხვა ხანგრძლივობის ჰიპოგლიკემიურ ეფექტს (10-დან 36 სთ-მდე). პროლონგირებული ეფექტი იძლევა ყოველდღიური ინიექციების რაოდენობის შემცირების შესაძლებლობას. ჩვეულებრივად მათ უშვებენ სუსპენზიების სახით, რომელთა შეყვანა ხდება მხოლოდ კანქვეშ ან კუნთში. დიაბეტური კომის ან პრეკომატოზური მდგომარეობების დროს პროლონგირებულ პრეპარატებს არ იყენებენ. ინსულინის ყველა პრეპარატი გამოიყენება დიეტური რეჟიმის აუცილებელი დაცვის პირობით, საკვების ენერგეტიკული ღირებულების მაჩვენებლის შეზღუდვით (1700-დან 3000 კალორიამდე). ინსულინის დოზის განსაზღვრისას ხელმძღვანელობენ გლიკემიის დონით უზმოზე და დღე-ღამის განმავლობაში და აგრეთვე დღე-ღამის განმავლობაში გლუკოზურიის დონით. დოზის საბოლოო შერჩევა ხდება ჰიპერგლიკემიის, გლუკოზურიის დაქვეითების, აგრეთვე ავადმყოფის საერთო მდგომარეობის კონტროლის ქვეშ. ზედმეტად მაღალი დოზების შეყვანამ, აგრეთვე საკვებიდან ნახშირწყლების არასაკმარისმა მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი ჰიპოგლიკემიური მდგომარეობა, შეიძლება განვითარდეს ჰიპოგლიკემიური კომა გონების დაკარგვით, კრუნჩხვებით და გულის დაუძლურება. ჰიპოგლიკემიის პირველი ნიშნებისთანავე საჭიროა სასწრაფო ღონისძიებების ჩატარება: ავადმყოფმა უნდა დალიოს ტკბილი ჩაი ან შეჭამოს შაქრის რამდენიმე ნატეხი.
ჰიპოგლიკემიური კომის დროს ვენაში შეჰყავთ გლუკოზის 40%-იანი ხსნარი 20-40 მლ-ის ან მეტი რაოდენობით, ვიდრე ავადმყოფი არ გამოვა კომატოზური მდგომარეობიდან (ჩვეულებრივად არაუმეტეს 100მლ). ჰიპოგლიკემიის მოხსნა შეიძლება აგრეთვე გლუკაგონის კუნთშიდა ან კანქვეშა შეყვანით. ინსულინის პრეპარატების კანქვეშ შეყვანისას ინექციის ადგილზე შეიძლება განვითარდეს ლიპოდისტროფია.
ინსულინის თანამედროვე მაღალი სისუფთავის პრეპარატები შედარებით იშვიათად იწვევენ ალერგიას, მაგრამ არ არის გამორიცხული ასეთი შემთხვევებიც. მწვავე ალერგიული რეაქციის განვითარება მოითხოვს გადაუდებელი დესენსიბილიზაციური თერაპიის ჩატარებას და პრეპარატის შეცვლას. ინსულინის გამოყენების წინააღმდეგჩვენებაა ჰიპოგლიკემიით მიმდინარე დაავადებები, ღვიძლის, პანკრეასის, თირკმელების მწვავე დაავადებები, კუჭის და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლული, გულის დეკომპენსირებული მანკი, მწვავე კორონარული უკმარისობა და ზოგიერთი სხვა დაავადება. ფეხმძიმეთა ინსულინოთერაპია ტარდება გულმოდგინე კონტროლის ქვეშ. გათვალისწინებული უნდა იყოს ინსულინისა და სხვა სამკურნალო საშუალებების ურთიერთქმედება მათი ერთდროული გამოყენებისას. ალფა-ადრენობლოკატორები და ბეტა-ადრენოსტიმულატორები, ტეტრაციკლინები, სალიცილატები ზრდიან ენდოგენური ინსულინის სეკრეციას და აძლიერებენ პრეპარატის მოქმედებას; თიაზიდური დიურეტიკები, ბეტა-ადრენობლოკატორები, ალკოჰოლი – პირიქით, ასუსტებენ.
განასხვავებენ ინსულინური პრეპარატების შემდეგ ჯგუფებს: 1)  სწრაფი მოქმედების ინსულინი (იწყებს მოქმედებას ჩვეულებრივად 30 წუთის შემდეგ; მოქმედების მაქსიმუმს აღწევს 1,5-2 საათში; მოქმედების საერთო ხანგრძლივობა 4-6 საათი); 2) ხანგრძლივი მოქმედების ინსულინი (დასაწყისი 4-8 საათში; პიკი 8-18 საათის შემდეგ; საერთო ხანგრძლივობა 20-30 საათი);  3) მოქმედების საშუალო ხანგრძლივობის ინსულინი (დასაწყისი 1,5-2 საათში; პიკი 3-12 საათში; საერთო ხანგრძლივობა 8-12 საათი); 4) მოქმედების საშუალო ხანგრძლივობის ინსულინი კომბინაციებში.

ჰიპოგლიკემიური სინთეზური და სხვა საშუალებები

ინსულინის გარდა, რომელიც ვარგისია მხოლოდ პარენტერალური გამოყენებისთვის, არსებობს შაქრიანი დიაბეტის სამკურნალო ჰიპოგლიკემიური მოქმედების სინთეზური ნართები. ისინი გამოიყენება და ეფექტურია შიგნით მიღებისას. ეს ნივთიერებები მოქმედების მექანიზმით არსებითად განსხვავდებიან ინსულინისაგან. პერორალურ დიაბეტსაწინააღმდეგო პრეპარატებს ყოფენ სამ ძირითად ჯგუფად: სულფონამიდების წარმოებულები, ბიგუანიდები და ალფა-გლუკოზიდაზების ინჰიბიტორები. სულფონამიდების წარმოებულების მოქმედება დაკავშირებულია, ძირითადად, კუჭქვეშა ჯირკვლის ბეტა-უჯრედების სტიმულაციასთან, რასაც მოჰყვება ენდოგენური ინსულინის გამოტყორცნის მობილიზაცია და გაძლიერება. მათი ეფექტის გამოვლენის ძირითად წინაპირობას წარმოადგენს კუჭქვეშა ჯირკვალში ფუნქციურად აქტიური ბეტა-უჯრედების არსებობა. ითვლება, რომ ისინი “ხურავენ” (ანტაგონისტები) ბეტა-უჯრედების კალიუმის არხებს, აქვეითებენ კალიუმის გასვლას უჯრედის გარეთა არეში და ახდენენ ინსულინის გამოთავისუფლების სტიმულირებას. გარდა ამისა, სულფონამიდები ზრდიან უჯრედ-სამიზნეებზე ინსულინმგრძნობიარე რეცეპტორების რაოდენობას. ბიგუანიდები, სულფონამიდებისაგან განსხვავებით, არ ახდენენ კუჭქვეშა ჯირკვლის ბეტა-უჯრედების მიერ ინსულინის სეკრეციის სტიმულირებას. მათი მოქმედება, ძირითადად, განისაზღვრება ღვიძლში გლუკონეოგენეზის (მათ შორის გლიკოგენოლიზის) დათრგუნვით და გლუკოზის პერიფერიული უტილიზაციის გაზრდით. ისინი ამუხრუჭებენ აგრეთვე ინსულინის ინაქტივირებას. პერორალური დიაბეტსაწინააღმდეგო პრეპარატები წარმოადგენენ ინსულინდამოუკიდებელი შაქრიანი დიაბეტის (II ტიპი) სამკურნალო თარაპიის ძირითად საშუალებებს და, ჩვეულებრივად, ენიშნება კეტოაციდოზის, კვების დეფიციტის, გართულებების ან თანამხლები დაავადებების გარეშე 35 წელზე მეტი ასაკის ავადმყოფებს, რომლებიც ითხოვენ გადაუდებელ ინსულინოთერაპიას. სულფონამიდების ჯგუფის პრეპარატები არაა რეკომენდებული ავადმყოფებისათვის, რომელთა ინსულინზე სადღეღამისო მოთხოვნილება სწორი დიეტის პირობებში 40 ერთეულს აღემატება. მათ არ უნიშნავენ აგრეთვე შაქრიანი დიაბეტის მძიმე ფორმებით (ბეტა-უჯრედების გამოკვეთილი ნაკლებობით) ავადმყოფებს, ანამნეზში კეტოზის ან დიაბეტური კომის არსებობის შემთხვევაში, დიეტოთერაპიის ფონზე უზმოზე 13,9 მმოლ/ლ (250 მგ%)–ზე მაღალი ჰიპერგლიკემიის და მაღალი გლუკოზურიის შემთხვევაში. შესაძლებელია ინსულინოთერაპიაზე მყოფი პაციენტების გადაყვანა სულფონამიდების პრეპარატებით მკურნალობაზე, თუ ნახშირწყლების ცვლის დარღვევა ინსულინის 40 ერთეულზე ნაკლები  სადღეღმისო დოზით კომპენსირდება. თუ ინსულინის სადღღამისო დოზა 10 ერთეულზე ნაკლებია, მაშინვე შეიძლება სულფონამიდების წარმოებულებით მკურნალობაზე გადასვლა. სულფონამიდების წარმოებულების ხანგრძლივმა გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს რეზისტენტობის განვითარება, რომლის დაძლევა შეიძლება მხოლოდ ინსულინის პრეპარატებთან კომბინირებული თერაპიით. I ტიპის შაქრიანი დიაბეტის დროს ინსულინის პრეპარატების შეხამება სუფონამიდურ საშუალებებთან ინსულინის სადღეღამისო მოთხოვნილების შემცირების შესაძლებლობას იძლევა და ხელს უწყობს დაავადების მიმდინარეობის გაუმჯობესებას, მათ შორის რეტინოპათიის პროგრესის შენელებას, რაც გარკვეული ზომით დაკავშირებულია სულფონამიდების წარმოებულების (განსაკუთრებით II თაობის) ანგიოპროტექტორულ აქტივობასთან. ამასთან, არსებობს მოსაზრება მათ შესაძლო ატეროგენულ მოქმედებაზე. ჰიპოგლიკემიური სულფონამიდები იყოფა I და II თაობის პრეპარატებად. ამ ჯგუფების ცალკეული წარმომადგენლები განსხვავდებიან აქტივობით და ამტანობით. ასე მაგალითად, I თაობის პრეპარატების – ტოლბუტამიდის და ქლორპროპამიდის – დღე-ღამური დოზა აღწევს შესაბამისად 2 და 0,75გ-ს, ხოლო II თაობის პრეპარატებისა – გლიბენკლამიდის – 0,02 გ, გლიკვიდონის – 0,06-0,12 გ-ს. II თაობის პრეპარატებს ავადმყოფები, ჩვეულებრივად, უფრო კარგად იტანენ. სულფონამიდური ჰიპოგლიკემიური პრაპარატების გამოყენებისას საჭიროა იმის გათვალისწინება, რომ ანტიბაქტერიული სულფანილამიდები, დიკუმარინის, ბუტადიონის, ეთიონამიდის ჯგუფის ანტიკოაგულანტები, და აგრეთვე სალიცილატები, ტეტრაციკლინები, ლევომიცეტინი, ციკლოფოსფანი აფერხებენ მათ მეტაბოლიზმს და ზრდიან ეფექტურობას (შესაძლებელია ჰიპოგლიკემიის განვითარება). სულფონამიდები აძლიერებენ ალკოჰოლის მოქმედებას და მის აუტანლობას, შესაძლოა, აცეტალდეჰიდის დაჟანგვის შეფერხების გამო. ყველა სულფონამიდური ჰიპოგლიკემიური პრეპარატის მიღება რეკომენდებულია ჭამამდე 1 საათით ადრე, რაც ხელს უწყობს პოსტპრანდიალური გლიკემიის (საკვების მიღების შემდეგ) გამოხატულ დაქვეითებას. ჰიპოგლიკემიური ბიგუანიდები ბუფორინი, მეტფორმინი და სხვა, ასევე გამოიყენება II ტიპის შაქრიანი დიაბეტის დროს. ამ ჯგუფის პრეპარატები ამუხრუჭებენ ლიპოგენეზს, ზრდიან ლიპოლიზს, აქვეითებენ ჭამის მადას. რიგ შემთხვევებში მათ გამოყენებას თან სდევს სისხლის შრატში ქოლესტერინის და ტრიგლიცერიდების შემცველობის შემცირება. ბიგუანიდების გამოყენება შეიძლება ინსულინთან კომბინაციებში მისდამი რეზისტენტობის შემთხვევაში. ამ პრეპარატების შეხამება სულფონამიდების წარმოებულებთან ნაჩვენებია იმ შემთხვევებში, როცა ეს უკანასკნელები ვერ უზრუნველყოფენ მეტაბოლიზმის დარღვევის სრულ კორექციას. ბიგუანიდებმა შეიძლება გამოიწვიონ რძემჟავა აციდოზი (ლაქტაციდოზი), რაც ზღუდავს ამ ჯგუფის ზოგიერთი პრეპარატების გამოყენებას. ალფა-გლიკოზიდაზას ინჰიბიტორები (აკარბოზა, მიგლიტოლი) აფერხებენ პოლი- და ოლიგოსაქარიდების გახლეჩას და ამცირებენ ნაწლავში გლუკოზის წარმოქმნა-შეწოვას და ამით ხელს უშლიან პოსტპრანდიალური ჰიპერგლიკემიის განვითარებას. სულფონამიდური ჰიპოგლიკემიური საშუალებებისგან განსხვავებით, ისინი არ ზრდიან ინსულინის ინკრეციას და არ იწვევენ ჰიპოგლიკემიას. ალფა-გლიკოზიდაზას ინჰიბიტორებს იყენებენ მონოთერაპიის სახით ან სხვა პერორალურ ჰიპოგლიკემიურ საშუალებებთან კომბინაციაში. საწყისი დოზა შეადგენს 25-50 მგ-ს უშუალოდ ჭამის წინ ან ჭამის დროს, და შემდგომში შეიძლება თანდათან გაიზარდოს (მაქსიმალური სადღეღამისო დოზა – 600 მგ). ამ პრეპარატებმა შეიძლება გამოიწვიონ დისპეფსური მოშლილობა, რაც განპირობებულია ნახშირწყლების გადამუშავების და შეწოვის დარღვევით. ნახშირწყლები მეტაბოლიზდებიან მსხვილ ნაწლავში ცხიმოვანი მჟავების, ნახშირორჟანგის და წყალბადის წარმოქმნით. ამიტომ ალფა-გლიკოზიდაზას ინჰიბიტორების დანიშვნისას აუცილებელია მკაცრად იყოს დაცული რთული ნახშირწყლების, მათ შორის საქაროზის (შეზღუდული შემცველობით) დიეტა.


პოსტი წარმოადგენს, ლალი დათეშიძისა და არჩილ შენგელიას სამედიცინო ენციკლოპედიის ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია.

  • გაფრთხილება
  • წყაროები: 1. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით. 2. დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა.  ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქციით.